Ingólfur - 07.08.1944, Blaðsíða 3

Mánud. 7. ágúst 1944
INGÓLFUR
3
Jónas Guðmundsson:
„Við Babýlon§ fljót“
i.
Sá gamli siður, að skrifa rit-
•dóina um bækur, er nú sem
úðast að leggjast niður. 1 stað
ritdómanna kemur nú auglýs-
ingastarfsemi útgefanda, er að
jafnaði er skrum eitt, svo eng-
inn fær vitað, hvort um er að
ræða bók, sem nokkurt gildi
befur eða ekki. Eftir því sem
blöðin liafa stækkað, liefur þar
orðið minna rúm fyrir ritdóma
um góðar bækur, enda veitir
þeim ekki af rúmi sínu til
þeirrar áróðurs- og rógsiðju,
sem rekin er um andstæðing-
ana daglega í því skyni að
„blinda lýðinn“ og gæta þess,
að bann fái sífellt ný ósann-
indi í stað þeirra, sem úr sér
ganga. Að sama skapi stækka
•og auglýsingamar um livað eina
— ekki sízt slæmar bækur —
og verða því ósannari sem þær
verða stærri. Fyrir kemur það
þó, að ritdómar sjást enn við
og við. En þeir eru sprottnir
af tveim ástæðum aðallega. Ann
ari þeirri, að þá liefur einhver
áliugamaðurinn — lielzt úti á
landi — fengið löngun til þess
aS mótmæla eða taka upp
hanzkann fyrir eitthvert mál-
«fni s. s. átt liefur sér 6tað með
Kiljan og bændastéttina eða
einhver prófessorinn, kennar-
inn eða eitthvert „átóritetið“
Jiér í Reykjavík er dubbaður
upp í að skrifa um eitthvert
„bókmenntaafrekið“ af því
liann er „hluthafi í fyrirtæk-
inu“, eða við það riðinn, en
ætlunin er sú, „að græða á út-
gáfunni“. Hvorir tveggja þess-
ara ritdóma em einskisvirði,
ósannir að jafnaði og því væri
bezt, að þeir kæmu sem sjaldn-
ast. títvarpið lét einu sinni
Uytj3 þætti, sem það nefndi
,,bækur og menn“. Var þar oft
getið góðra bóka innlendra og
erlendra og sögð deili á, en sú
Ætarfsemi féll fljótt niður, og
í staðinn kom „dagurinn og
vegurinn“, sem eins og fleira í
tíma útvarpsins er nú að vem-
legu leyti notað til kommúnista
áróðurs, og allir góðir menn
fagna, þegar fellur niður. En
ekki meira um þetta. Svona á
víst liin nýja „menning“ að
koma til vor: því meiri lygi,
J>ví stærri blöð, því bún er allt
af nokkuð fyrirferðarmikil „sú
gamla“.
II.
Það vakti ekki lítinn „storm“
í íslenzku dagblöðunum, þegar
það fréttist, í janúar í vetur,
að hinn danski prestur og ril-
böfundur, Kaj Munk, liefði ver-
ið myrtur af þýzkum eða dönsk
um nazistum. Þau ætluðu öll
af göflunum að ganga íslenzku
dagblöðin yfir þessu morði —
þó em morð nú svo að kalla
daglegt brauð bæði í löndum
INazista og Kommúnista. En
morðið á Kaj Munk vakti sér-
staka athygli og meira liefur
verið um það skrifað í íslenzk
blöð en öll önnur morð saman
lagt, sem Nazistar hafa framið
á Norðurlöndum. Hversvegna?
Af því Kaj Munk var prestur?
Nei, það liafa margir norskir
og danskir prestar verið líflátn-
ir. Af því liann var ritliöfund-
ur? Kannske að einliverju leyti,
þó hafa t. d. margir merkir rit-
höfundar verið drepnir af naz-
istum eða kvaldir svo dauði
hlauzt af. Nei, aðalatriðið var
það, að Kaj Munk hafði dáið
sem bo&beri sannleikans. Hann
hafði gengið í berhögg við öll
hoð og bönn danskra og þýzkra
yfirvalda og í skjóli kirkjunn-
ar hafði liann flutt þjóð sinni
sannleikann. Hann hafði risið
gegn lyginni, ódrengskapnum,
spillingunni, undirlægjuhættin-
um, yfirleitt öllu því, sem Dan-
ir máttu skammast sín fyrir, og
livatt þjóðina til beinnar upp-
reisnar gegn kúgurum sínum,
og til þess að velta svívirðu und
irlægjuháttarins af sjálfri sér.
Af því hann hafði barist svona,
var hann svo mikilsverður, og
þess vegna var það, að öll vor
blöð állt ,,neðan“ frá Morgun-
blaðinu og „upp í“ „Þjóðvilj-
ann“ skrifuðu hinar hjartnæm-
uslu greinar um þennan píslar-
vott sannleikans, sem liann
réttilega má nefnast.
En — á liverju byggðu þau
allt 8itt lof og liól um Kaj
Munk? Á „OrÖinu“ eða „Ebbe-
sen“? Yarla. Ræður lians voru
öllum ókunnar hér. Rlöðin og
aðrir byggðu mestmegnis á sögu
sögnum, sem bárust liingað. Ég
bjóst því við, þegar séra Sig-
urbjöm Einarsson bafði þýtt og
komið út ræðum Kaj Munks,
einmitt því „orði“ lians, sem
hann lét lífið fyrir, mundu blöð
in liér, öll „neðan“ frá Þjóð-
vilja og „upp“ í Morgunblað,
ekki láta það tækifæri, sem
byðist, ónotað til þess að kynna
lesendum sínum sannleiksvin-
1,1,1 °g píslarvottinn Kaj MunJc
í ljósi þessa nýja „orðs“ lians.
Nú liöfum við í höndunum „á-
kæruskjöP4 andstæðinganna,
ræður bans í litlu kirkjunni í
Yedersö i Jótlandi. — En, sein
sagt, ekkert orð liefur heyrst
eða sést í blöðunum um þess-
ar merkilegu ræður, sem kost-
uðu höfundinn livorki meira
né minna en líf lians, — ekk-
ert nema auglýsingar útgefand-
ans um, að nú séu þessar ræð-
ur til á íslenzku.
Já, það er ekki ldtitverk blað
anna að segja neitt sérstaklega
frá þeim, þær eru aukaatriði
aðalatriðið var að býsnast og
bólgna út, þegar morðið var
framið, ef takast mætti að liala
sér eitt eða fleiri atkvæði á
þeim bægslagangi.
Mig hafði lengi langað til
þess að fá ræður Kaj Munks í
liendur. Ég varð því glaður, er
ég sá þær loks í hókabúðar-
glugga, og keypti þær og las.
Sá lestur liefur haft djúptæk
áhrif á mig á margan liátt og
ég get ekki annað en tekið mér
penna í liönd út af þessari al-
veg óvenjulegu bók. Það ei
ekki til þess að skrifa um liana
neinn ritdóm, lieldur til þess
að benda á nokkur aðalatriði í
ræðum þessum og lífsskoðun
höfundar, sem ekki eiga síður
enndi til Islendinga en Dana,
°g ennfremur af því, að ég er
sannfærður um, að það eru og
verða margir, sem ekki geta
fylgt Kaj Munk, þótt liátt bafi
þeir galað, er hann gekk fyrir
ætternisstapann.
III.
Kaj Munk var jafnaldri minn
— aðeins fáum mánuðum eldri
— ég tel mig því hafa góða að-
stöðu, hvað aldur snertir, til
þess að skilja liann og meta.
Hitt kann að skilja á og gera
höfuðmun e. t. v., að liann var
danskur en ég er íslenzkur. Þó
hygg ég það varla. En livað
sem því líður, held ég, að rétt
sé, áður en lengra er haldið, að
athuga einmitt vel ,,árgangana“
frá því um og fyrir aldamótin.
síðustu. Við, sem fæddir erum
á árunum 1898—1900 liöfuni
lifað sem fulltíða menn ein-
kennilegustu tímana, sem
nokkru sinni liafa gengið yfir
mannkyn þessarar jarðar. Barn
æska vor náði yfir liin miklu
friðarár fyrir 1914, árin þegar
„gamli tíminn“ var að kveðja
sitt hlómaskeið og liafði lilað-
ið sér þann bálköst- eða „safn-
að þeim glóðum elds að liöfði
sér“, er bráðlega lilaut að
kvikna í svo út brytist geigvæn-
legasti alheimsófriður, sem sög-
ur fara af. — Við liófum líf
okkar sem ,,bugsandi“ ungling-
ar 1914 — 16 ára gamlir —
einmitt þegar liinn mikli ófrið-
ur brauzt út. Og við liöfum lif-
að öll manndómsár okkar í þess
um „ragnarökum“. Verið kastað
frá einum öfgunum til annara
og lilífðarlaust liefur verið rif-
ið niður annan daginn það, sem
upp var byggt liinn. Eftir
fjögra ára styrjöld komu bylt-
ingar í nálega öllum löndum
Evrópu. Gamla einveldið varð
að víkja fyrir „fólksræði“ —
lýðræði. Hin glæstustu lýðveldi
voru stofnsett og sigursöngur-
inn ómaði. En svo — eftir 10
ár — dundu yfir fjárhagshörm-
ungamar, kreppurnar, verzlun-
arþvingunin og öll sú mikla
bölvun, sem þeirri svikapólitík
fylgdi. Ástandið varð óskaplegt,
bin stærstu ríki urðu gjald-
þrota og flest ríki og ríkisstjórn
ir Evrópu urðu opinberir ó-
reiðumenn og beinir svikarar.
Og á eftir hinni glæstu lýðræð-
isöldu rís einræSisbylgjan, sem
upptök sín átti í Rússlandi og
flæðir þaðan vestur eftir álf-
unni þar til hún steypist út í
Atlantsliafið í júnímánuði
1940, með falli Frakklands.
I þessu andrúmslofti höfum
við, sem nú emm 46 ára og þar
um bil, alist upp. Við inunum
óljóst liina gömlu góðu daga,
árin fyrir 1914 meðan allt var
svo dásamlega líkt því, sem það
„liafði alltaf verið“. En ein-
mitt, þegar barnsárin eru liðin,
er okkur kastað út í þennan
djöfnlgang.
Og hvar höfum við svo lent?
Langflestir í öðrum bvomm
öfgunum — Kommúnismamim
eða Nazismanum, — sem þó
em ekki annað en sömu öfg-/
arnar, þegar öllu er á botninn
livolft. Einstaka liafa reynt að
brjóta sér braut til sjálfstæðr-
ar ályktunar og skoðunar. Einn
þeirra er Kaj Munk. Hann lief-
ur gert tilraun til þess, að
stöðva sig í straunmum og
reyna að átta sig á lífinu. Hann
hefur ekki viljað láta það kasta
sér eins og leiksoppi frá austri
til vesturs og norðri til suðurs.
Hann liefur lieimtað að fá að
standa einn með skoðanir sín-
ar og sjónarmið.
Og maður lilýtur að fyllast
aðdáunar á honum við lestur
þessara prédikana hans. Hann
er aldrei myrkur í máli og seg-
ir jafn liiklaust sannleikann,
bver sem í lilut á, liann hlífir
m. a. s. ekki kirkjunni, sem
gaf lionum þó skjól meðan liún
mátti.
Kaj Munk sér það vel, að
aðeins tveim manntegundum er
eða getur lífið verið bærilegt
eins og það er nú. önnur er sú,
sem öllu kastar fyrir borð: trú-
arbrögðum, siðgæði, sannleika
og réttlæti og hugsar ekki um
neitt annað en það að tryggja
völd sín og vegsemd og að „hafa
það eins gott“ og hægt er. Hin
er sú, sem öðlast liefur skiln-
ing á því, að lífið í allri sinni
eymd og sínum margbreytileik,
er miklu æðra en það sýnist og
birtist frá degi til dags, að það
er eilíft og ábyrgð livers og eins
— einstaklings og þjóðar —
nær langt út fyrir það, sem við
köllum „gröf og dauða“.
Þessar tvær manntegundir
eru það líka, sem heyja hið ei-
lífa stríð í lieimi vorum. Þjón-
ar Djöfulsins og þjónar Guðs.
Allir aðrir eru vansælir, fálm-
andi, leitandi, hikandi og finna
livergi fótfestu. Einum og ein-
um skolar við og við upp á
annað livort þessara ,,öruggu“
skipa á mannlífshafinu, en all-
ur f jöldinn er svo þróttlaus, svo
andlega volaður, að liann dans-
ar í hvert sinn eins og sá vill,
sem valdið liefur yfir lionuni
í það og það skiptið.
Kaj Munks eigin orð eru
þessi:
„Tvær eru þær inanntegund-
ir, sem lífið er bærilegt. Aðrir
eru þeir, sem eru orðnir sljóir
af spillingu og forbertir af
synd. Þeir svamla í því illa eins
og fiskurinn í vatninu. „Lífið
er nú einu sinni svona“, segja
þeir, „og þá er ekki um annað
að ræða en að gera eins gott
úr því og unnt er“. Eftirmönn-
um Kaifasar, Ahasverusar,
Barrabasar og hermannanna,
sem kasta hlutum um klæði
liinna dauðu, er langifrjádag-
ur dýrðardagur. Sundurleit er
þessi björð. En það amar
sýnilega engum þeirra. Þeir
liafa sigrað, það er aðalatrið-
ið; þá eru menn ekki að fást
um það, hverjir lagsbræðurn-
ir eru.
Hinir, sem lífið er bærilegt,
eru hinir örvílnuðu, þeir, sem
eru svo örvílnaðir, að Guð gaf
þeim páskatrúna“.
I hópi þeirra síðartöldu var
Kaj Munk.
Ég hef hér að framan viljað
sýna fram á með fám orðum,
hvílíkt tímabil það hefur ver-
ið, em alið hefur og mótað
Kaj Munk. Það er tímabil
heimsupplausnarinnar, þar seir.
varla var nokkur sá múrvegg-
ur til, sem ekki rnundi til jarð-
ar falla, enginn sá sannleikur
til, sem ekki yrði svívirtur, eng-
inn Guð til og enginn Djöfull
til. Blóði drukkið, villuráfandi
mannkyn, ljóslaust í niða-
myrkri sinnar eigin „siðmeiin-
ingar“.
Og endalokin? — Þau hlutu
að verða enn stórkostlegri styrj
öld, enn meiri lygi, svik og
blekkingar, en nokkru sinni
hafði áður þekkzt í sögunni.
Og það er í þessum síðasta
þætti, sem Kaj Munk hefur
orðið að píslarvotti og óglevm-
anlegri lietju, bæði í sögu Dan-
merkur, sögu kirkjunnar, en þó
umfram allt í sögu sannleikans,
þegar sú saga loksins verður
skrifuð.
IV.
Ef Kaj Munk liefði verið
prestur á Islandi nú á dögum,
mundi ekki hafa staðið urn
liann mikill styr. Hann liefði
verið þagaður í hel hér. Hann
samdi að vísu „sniðug“ leikrit.
Það gera íslenzkir prestar líka.
Tveir slíkir liafa nýlega fengið
verðlaun fyrir leikrit sín. Hefði
hann lialdið ræður sínar hér,
mundi brátt hafa farið svo, að
„söfnuðurinn“ hefði liætt að
sækja kirkju; liann liefði ekk-
ert kært sig um að fá „skanun-
ir á hverjum sunnudegi“. Ræð-
ur Kaj Munks liefðu ekki feng-
izt birtar í liinum „kristilegu“
ritum, sem liér eru, gefin út.
Hugsið ykkur t. d. að þess-
ar setningar liefðu staðið í ræðu
í Prestafélagsritinu, Kirkjurit-
inu eða Kirkjublaðinu:
„Og treystið ekki prestun-
um of vel. Þeir sæta o/ vesöl-
um kjörum. Og þeir eru aldir
upp í manngæðum. Þeir hafa
gleymt því, eSa aldrei lœrt þaS,
hvaS kristindómur er. Þeit*
hafa sogið kæ-æ-ærleika inn
með barnstúttunui. 1 liörðum
heimi tala þeir alltaf máli link
unnar. Þeir „skipta sér ekki af
pólitík“. Þeir prédika frið,
hvað sem það kostar, til upp-
byggingar Djöflinum, sem hef-
ur síSur en svo á móti því, aS
hiS illa njóti friSar, til þess
aS breiSast út. Það er ekki
skrifað: Þegar náungi þinn er
sleginn á aðra kinnina, þá er
það þitt að leggja lið við að
halda lionum, svo að liann verði
sleginn á liina líka. Treystu
ekki prestunuin of vel, fyrr en
þeir vakna og minnast þess, að
þeir eru þjónar fagnaðarerindis
ins í heild, þjónar friðarhöfð-
ingjans, sem kom ekki til þess
að flytja frið, lieldur sverð,
hans, sem fyrirgaf Pétri, en lét
Júdas liengja sig, lians, sem var
hógvær og af hjarta lítillátur,
en rak þó út musterisdólgana“.
(Leturbr. hér).
Hver einasta ræða í þessu
safni Kaj Munks er „skamma-
ræða“, meira og minna póli-
tísk ádeila. Ef prestar almennt
færu að tala svona hér á landi,
mundi þess ekki langt að bíða,
að almenn krafa kæmi um al-
gert afnám Kirkjunnar og
prestamia, því pólitík og krist-
indómur fær hvorki samrýmst
að dómi fólksins í söfnuðunum
né stjórnmálaforingjanna, sem
„stjórna“ þjóðinni á hverjum
tíma. Og það er alveg óþarfi að
liafa nokkrar áhyggjur af því,
að íslenzkir prestar fari að taka
upp á slíku. Þeim er það
alveg nóg, að menn deyi „ann-