Ingólfur - 01.12.1940, Qupperneq 5

1. blað
mGÓLFUR
5
Vé andans
Islendingar hafa allt frá önd-
verðu talizt menningarþjóð.
Bókmenntir þeirra, saga og
þjóðtunga hefir skapað þeim
það tignarheiti.
Menning íslendinga á liðnum
tímum hefir aðallega einkennzt
af heimilismenningu. Þjóðin
öll hefir gert sér far um að
njóta hinna þjóðlegu verðmæta.
Fornsögurnar hafa geymst í
minnum alþýðunnar um lang-
an aldur. Eftir að þær höfðu
verið færðar í letur, voru þær
lesnar og dáðar af öllum lýðum.
Þær voru ekki einkaeign fárra
manna, heldur sameiginleg eign
alls fjöldans.
Jónas Hallgrímsson og Fjöln-
ismenn hreinsuðu þjóðtungu
okkar og leystu hið ylhýra mál
úr niðurlægingarhlekkjum. Það
hafði brjálazt og spillzt fyrir
aldalöng kynni við framandi
þjóð og hnignandi alþýðu-
mennt. En sú breyting gat því
aðeins gerzt, að íslenzk alþýða
bæri málið fram til sigurs. Ljóð
Jónasar lifðu á þjóðarvörum
íslendinga. Alþýðan kynntist
sál málsins. Á þessum vettvangi
vann æskan ómetanlegt hlut-
verk. Draumar Fjölnismanna
gátu því aðeins rætzt, að hin
unga kynslóð rétti málstað
þeirra örvandi hönd.
Við íslendingar eigum dýr-
mæt, þjóðleg verðmæti. Sagan,
þjóðtungan og bókmenntirnar
mynda vé hins íslenzka anda.
Verði þau vé rofin, er hið and-
lega sjálfstæði lýða lands okkar
glatað. Og þá mun þess skammt
að bíða, að hið stjórnarfarslega
fullveldi líði einnig undir lok.
Margir skólar hafa verið
stofnaðir í landi voru hin síðari
ár. Slíkt ber hinni íslenzku þjóð
glöggan menningarvott. En
æskunni, sem nýtur þeirra
gæða, er skólarnir skapa, eru
einnig lagðar skyldubyrðar á
herðar. Henni ber að sanna í
verki, að hún verðskuldi þessi
gæði.
íslenzkir skólar eiga að
leggja á það höfuðáherzlu að
vernda og varðveita hina þjóð-
legu menningu. Hlutverk skóla-
æskunnar á að vera að styrkja
vé hins íslenzka anda. Þjóð
okkar ber að vísu að hagnýta
sér allt hið bezta, sem berst frá
framandi þjóöum. En þess
skyldi ávallt vandlega gætt, að
íslendingar glati ekki þjóðar-
einkennum sínum, vegna kynna
við önnur lönd. Þá hverfum við
sem dropi í þjóðahafið.
Því er stundum haldið fram,
að áhugi íslenzkrar alþýðu fyrir
þjóðlegum verðmætum fari
dvínandi. Vonandi hafa slíkir
áfellisdómar ekki við rök að
styðjast. Reynist slíkar stað-
hæfingar réttar, er málstaður
íslands i hættu. Þá erum við að
glata okkar dýrustu þjóðareign.
Það er von mín og trú, að al-
þýða íslands muni ekki bregð-
ast þeirri skyldu sinni, að
vernda okkar andlegaþjóðarauð.
Þjóðlegar bókmenntiríslendinga
munu aldrei falla í fyrnsku.
Þær munu verða lesnar og dáð-
ar, meðan íslenzk tunga er töl-
uð. Þær spegla sál þjóðarinn-
ar, þegar hún var enn ung,
frjáls og sterk. Og lýðir íslands
munu ekki láta sér nægja að
lesa og meta fornsögur okk-
ar. Þeir munu halda áfram að
skapa þjóðlegar bókmehntir og
þjóðleg verðmæti. Þeir munu
auka þann orðstír, sem horfnar
kynslóðir sköpuðu.
íslenzka þjóðin lifir nú á ör-
lagatímum. Aldrei hefir hún
búið við alvarlegri hættu
um, að einkenni hennar myndu
mást og hverfa, en einmitt nú.
Fjölmennur erlendur her gistir
foldu okkar. Svo kann að fara að
íslendingar verði um hríð í
minnihluta í sínu eigin landi.
Enginn veit, hvað framtíðin
kann að bera í skauti sínu.
Máske kunna okkur að verða bú-
in kröpp kjör. En það er heldur
eigi óhugsandi, að hollvættir
íslands verði hinum illu öflum
sigursælli.
Því er stundum haldið fram,
að örlög íslands verði ákveðin
á vígvöllunum úti i viðri ver-
öld. Það er rétt, að við verðum
að taka því, sem að höndum
ber. En samt eigum við að geta
ráðið örlögum vorum að miklu
leyti sjálfir. Ef við verndum
þjóðareinkenni okkar og andlegt
sjálfstæði höfum við tryggt til
verurétt hinnar islenzku þjóðar.
Hin þjóðlegu verðmæti eru öfl-
ugustu landvarnir okkar. Þau
eru vígi íslenzks málstaðar.
Hinir erfiðu tímar ættu að
geta orðið þess valdandi; að ný
heimilismenning yrði sköpuð á
íslandi. Þjóðin ætti að eignast
kvöldvökurnar gömlu í nýrri
mynd. — Hinar þjóðlegu bók-
menntir ættu að verða sameig-
inleg eign allra íslenzkra lýða.
Aðstæður hafa breytzt til hins
betra. — Hið mikla menningar-
tæki, útvarpið, ætti að geta
skapað sameiginlegt þjóðar-
heimili íslendinga. Á því heim-
ili á að ríkja andi friðar og
bræðralags. Á þrautatímum
ættu allir góðir íslendingar að
vermast hvöt samvinnu og sam-
sinnis. Allir ættu að geta orðið
einhuga um að skapa landi sínu
og þjóð bjarta og farsæla fram-
tíð.
Örlög þjóðar okkar verða
aldrei ákveðin með vopnavaldi.
Þeir, sem vinna framleiðslu-
störf landsins til sjávar og
sveita, eru hinir raunverulegu
hermenn íslands. Þeir heyja
ekki vopnastyr. En þeir leggja
líf sitt í hættu í harðri baráttu
við óblíð náttúruöfl. — Hlut
verk þeirra er margþætt. Þeim
ber að skapa sanna mennt og
menning og véra varömenn hins
þráða þjóðfrelsis.
Verði því framtíðarmarki eigi
náð, förum við villir vega. Þá
höfum við brugðizt skyldu vorri,
sem synir og dætur ættjarðar-
innar. Þá höfum við ekki reynzt
menn til þess að feta í fótspor
feðranna. Þá höfum við rofið
vé hins íslenzka anda.
Helgi Sæmundsson.
Samvínnumál

Til þess að unnt sé að glöggva
sig á þróun og gildi samvinnu-
stefnunnar hér á landi, er nauð-
synlegt að fara nokkrum orðum
um verzlunarástandið hér á síð-
ari hluta 19. aldar. Ekkert er
eins hættulegt fyrir almennan
skilning á mikilsverðum málum,
eins og það, ef misst er sjónar á
hinum sögulegu staðreyndum at-
burðanna.
Með hinu fullkomna verzlun-
arfrelsi 1854, var langt frá því,
að leifum hinnar alræmdu,
dönsku einokunar væri útrýmt
úr landinu. Við lok sjálfrar ein-
oknar Dana hér á landi, hófst
tímabil hinna svonefndu sel-
stöðukaupmanna. Verzlunin var
þá nærri öll í höndum danskra
manna, sem flestir sátu úti í
Kaupmannahöfn, en höfðu hér
verzlunarstjóra, ýmist danska
eða íslenzka, en a. m. k. dansk-
lundaða í bezta lagi. Beittu þeir
viðskiptamennina arftekinni
harðýðgi og misrétti. Voru þá,
eins og jafnan áður, önnur og
óhagstæðari viðskiptakjör fyrir
fátæka en ríka. Þá var lítt hirt
um vöruvöndun, og kaupmenn-
irnir voru einráðir um verðlag
jafnt á framleiðsluvörum bænda
og erlendum varningi.
Reynslan varð því sú, að þrátt
fyrir frjálsa verzlun í orði
kveðnu, tók hún í raun og veru
engum breytingum, til hagsbóta
fyrir landsmenn, á tímabili sel-
stöðuverzlananna. Það er fyrst
með verzlunarsamtökum bænda
við Húnaflóa 1869, Gránufélag-
inu við Eyjafjörð 1870 og síðan
Kaupfélagi Þingeyinga 1882, sem
raunverulega hefst hin mark-
vissa og sigursæla barátta gegn
selstöðuverzlunum Dana hér á
landi. Þessi atkvæðamiklu sam-
tök bændanna var fyrsta veru-
lega tilraunin til að bæta verzl-
unina, og reyndist síðar þess
megnug að brjóta á bak aftur
einræðisvald Dana í verzlunar-
málum hér á landi, sem öldum
saman hafði búið þjóðinni á-
þján, hörmungar og menningar-
hnekki meiri en svo, að með orð-
um verði lýst.
Hugsjón samvinnustefnunnar
er að tryggja jafnrétti allra til
þess að njóta þeirra verðmæta,
sem vinnaþegnannaskapar.Lifs-
gildi hennar er fólgið í því meg-
inatriði, að finna sannvirði vör-
unnar og unna þess öllurn jafnt.
Samvinnan er því ekki aðeins
fjárhagslegt bjargráð, heldur og
skóii þegnlegs uppeldis og menn-
ingar.
Það er mikið talað um stríðs-
gróðann, sem nú er að safnast
í landinu, og nauðsyn þess, að
honum verði varið til stuðnings
atvinnulífinu, þegar þeim hildar-
leik -lýkur, sem nú er háður um
heimsyfirráðin. Og öllum virðist
vera það ljóst nú af reynslu síð-
asta stríðs, að mikið verðhrun
hljóti að koma eftir lok styrjald-
arinnar. Það er því oft rætt um
sparnaö í sambandi við þetta
stríð. Og víst er um það, að hægt
er að spara á margan hátt meira
en gert er. Það er auðvitað mik-
ils um vert, að Alþingi og ríkis-
stjórn sýni fyllstu varfærni í
meðferð sinni á fjármálum þjóð-
arinnar. En hitt er eigi síður
nauðsynlegt, að hver einstakl
ingur sýni fullan skilning og
festu í því að gæta vel fengins
fjár. Ég vil leyfa mér að benda
þeim á, sem hyggjast að
spara og búa sig þannig undir
kreppuna að stríðinu loknu, að
ein öruggasta leiðin til þess er
að verzla við kaupfélögin og ger-
ast þar jafnframt félagsmaður.
Tilgangur kaupfélaganna var í
upphafi og er enn fyrst og fremst
sá, að afla varanna fyrir félags-
menn sína með sem allra beztum
kjörum, og í öðru lagi að stuðla
að bættri meðferð innlendra
framleiðsluvara og auka álit
þeirra og verðmæti á erlendum
markaði. Það hefir líka jafnan
sýnt sig í samkeppni milli kaup-
félaga og kaupmanna, að kaup-
félögin lækka vöruverðið og
neyða kaupmenn yfirleitt til þess
að hafa sama verð og þau, bæði
á útlendum og innlendum vör-
um. En á þann hátt gera þau sitt
mikla gagn, ekki aðeins sínum
félagsmönnum, heldur og einnig
hinum, sem verzla við kaup-
mennina.
Eins og alkunnugt er voru for-
ystumenn samvinnustefnunnar
hér á landi bændur. Og enn er
þátttaka þeirra í kaupfélögun-
um miklu almennari en annarra
stétta þjóðfélagsins. Þó er ekki
síður þörf fyrir aðra, eins og t. d.
verkamenn, sjómenn og iðnaðar-
menn, að hafa samtök um verzl-
unina. Þessar stéttir hafa mynd-
að sinn félagsskap fyrst og
ljós sú staðreynd, að kauphækk-
fremst til þess, að fá hækkað
kaup sitt. En öllum ætti að vera
un kemur þeim ekki að notum, er
hana fá í orði kveðnu, þegar hún
er jafnóðum af þeim tekin með
hækkuðu vöruverði. Baráttan
fyrir hækkun tímakaups eða
hækkuðu mánaðarkaupi, án þess
að trygging sé fengin fyrir því,
að unnt verði að fá einhver verð-
mæti fyrir kauphækkunina, er
því vonlaus barátta fyrir bættum
kjörum, og er eins og að glíma
við skuggann sinn.
Sem betur fer, virðist nú fara
vaxandi áhugi kaupstaðabúa
fyrir samvinnumálum. Um það
ber vitni m. a. hinn öri vöxtur
Kaupfélags Reykjavikur og ná-
grennis. Er vonandi, að sem
flestir af íbúum kaupstaðanna
komi auga á úrræði samvinn-
unnar í hagsmunamálum sínum.
Ungt fólk er líka allt of fátt í
kaupfélögunum. Fæstir ganga í
kaupfélag fyrr en þeir eru giftir.
Þetta er hinn mesti misskilning-
ur. Enginn byrjar of snemma að
gæta vel verðmæta sinna, þó að
í litlu sé í byrjun. Aldrei er held-
ur of snemmt að gera sér grein
fyrir hinum félagslegu viðhorf-
um samtíðarinnar og leggja sitt
lið hinum betri málstað til fram-
gangs. Þeir, sem eitthvað kaupa,
ættu að ganga í kaupfélag og
verzla þar, því að það er þeim
sjálfum og einnig félagsheildinni
fyrir beztu. Þaö er alltaf skylda
einstaklingsins að gæta vel hags-
muna sinna og heildarinnar, en
alveg sérstaklega á þeim
tímum, sem nú eru.-----
Um 70 ár eru nú liðin frá því,
að íslenzkir bændur hófu samtök
sín um verzlunina. Af þeirri örð-
ugu byrjun þeirra er nú risið
stærsta og öflugasta verzlunar-
fyrirtæki landsins. Og á þessu
tímabili hafa hugsjónir og
starfsaðferöir samvinnunnar náð
meiri og meiri útbreiðslu meðal
þjóðarinnar. Sjötíu ára reynsla
er þýðingarmikil í lífi heillar
þjóðar. Þessi reynsla mun nú
verða ein hin mesta vörn íslend-
inga í örðugleikum komandi ára.
Hún hefir sýnt, að vegur sam-
vinnunnar liggur til aukins f jár-
hagslegs sjálfstæöis íslenzku
þjóðarinnar.
Þorst. Guðmundsson.