Eining - 01.04.1956, Side 2

2
EINING
sem stofnaði Alþingi hið nýja, er fyrst
kom saman 1845, og varð hann af því
mjög ástsæll meðal íslendinga. Orti
Jónas Hallgrímsson fagurt kvæði til
konungs.
Það er skemmst að segja af Gliicks-
borgarkonungum, að þeir hafa allir þótt
merkir menn, góðviljaðir þjóðum sín-
um og skilningsglöggir á óskir þeirra.
Kristján IX. réð ríkjum nærfellt 43
ár. Sótti hann oss íslendinga heim
fyrstur allra konunga vorra á hátíð
þeirri, er hér var haldin 1874, til minn-
ingar um þúsund ára byggingu lands-
ins, og gaf oss af eignu fullveldi stjórn-
arskrá um hin sérstaklegu málefni Is-
lands. Lauk þar með konunglegu ein-
veldi á íslandi, en það hafði staðið hér
frá 1662. Fékk nú Alþingi löggjafar-
vald í sérmálum íslands og fjárveitinga-
vald. Varð nú þingið löggjafarþing.
Konungur varð ástsæll meðal Islend-
inga, og gaf hann stórgjöf til verðlauna
þeim, er sköruðu fram úr í landbúnaði
(„Heiðursgjöf Kristjáns konungs IX“.)
Það kemur glöggt fram í dagbókum
A. F. Kriegers, ráðherra, að í ríkisráði
Dana var konungurinn bezti vinur Is-
lendinga, er stjórnarskráin var í undir-
búningi.
Næsti áfanginn í sjálfstjórnarbaráttu
Islendinga var 1904, er vér fengum inn-
lendan ráðherra, sem bera skyldi á-
byrgð stjórnarathafna sinna fyrir Al-
þingi, samkvæmt stjórnskipunarlögun-
um 1903. Það var hinn aldni konungur,
Kristján IX., sem staðfesti þau lög.
Hófst þá þingræði á íslandi.
Alkunna er, hve miklu barnaláni
Kristján konungur IX. átti að fagna, Var
hann síðustu ár ævi sinnar löngum
kallaður ýmist ,,afi eða tengdafaðir Ev-
rópu“. Sonur hans einn varð konungur
í Grikklandi, dóttir ein keisarinna í
Rússlandi og önnur drottning í Breta-
veldi, og síðasta árið, sem konungur
lifði, kvöddu Norðmenn sonarson hans
til konungs í Noregi. Fékk það konungs-
öldungnum mikils fagnaðar.
Kristján IX. var heiðursmaðurinn
par excellence, er mat mikils fornar
dyggðir, maður heilsteyptur og guðræk-
inn, sparneytinn og skyldurækinn, gerði
strangar kröfur til annarra, en þó mest-
ar til sjálfs sín. Ó1 hann börn sín upp í
þessum anda, og studdi hin gáfaða
drottning hans hann með ráðum og dáð.
Var heimilislíf konungshjónanna miög
rómað um alla álfuna.
Þegar Kristján IX. dó, 29. jan. 1906,
kom til ríkis elzti sonur hans, Friðrik
VIII., 62 ára að aldri. Bauð hann ráð-
herra Islands og Alþingi Islendinga til
Danmerkur þegar sumarið 1906, og
fóru flestir alþingismenn þessa för. Kon-
ungur vildi fyrir hvem mun glæða gagn-
kvæman skilning milli bræðraþjóðanna,
Dana og íslendinga, og var heimboð
hans til þess ætlað. — Konungsförin
mæltist mjög vel fyrir, og rómuðu þing-
menn mjög ljúfmennsku konungs, góð-
vild hans í garð Islendinga og góðar
viðtökur, bæði í konungsgarði, og
dönsku þjóðarinnar í heild sinni.
Svo kom önnur konungsheimsókn,
sumarið 1907, er Friðrik VIII., forsætis-
ráherra hans, I. C. Christensen, og 40
ríkisþingmenn komu til Islands. Var þá
skipuð sambandslaganefndin til þess að
gera tillögur um breytingu á stöðu ís-
lands í veldi Danakonungs, því að kon-
ungi lék hugur á að verða við óskum Is-
lendinga um rýmkun á stjómarháttum.
Friðrik VIII. lét sér ekki nægja að
heimsækja höfuðstaðinn og Þingvelli og
ferðast um Suðurlandsundirlendið.
Hann kom til ísafjarðar, Akureyrar og
Seyðisfjarðar. Varð hann mjög ástsæll
af Islendingum. — I ræðu, sem hann
flutti að Kolviðarhóli, talaði hann um
,,bæði ríkin sín“. Fögnuðu íslendingar
því og fundu í þessum ummælum kon-
ungs hlýtt hugarþel hans til lands og
þjóðar og vilja til að veita Islendingum
réttindi sem fullvalda ríki. — Þegar
konungur kom í austurförinni á Kamba-
brún og Suðurlandsundirlendið blasti
við í hásumardýrðinni, varð hann frá
sér numinn og kallaði upp yfir sig:
„Þetta er þá heilt konungsríki“.
Samningaumleitanir Dana og íslend-
inga 1908 leiddu þó ekki til breyttrar
skipanar á stjórnarlegri stöðu Islands,
og urðu konungi það mikil vonbrigði.
— En vinsældir konungs komu greini-
lega í ljós við sviplegt fráfall hans vorið
1912, því að þá mátti kalla sem yrði
þjóðarsorg á Islandi. — Ekki sízt ís-
lenzkir Góðtemplarar og aðrir bindind-
ismenn á íslandi heiðra minninguna um
Friðrik konung VIII. Þegar sendinefnd
bindindismanna kom á fund konungs
1909 til að þakka honum fyrir að hafa
staðfest íslenzku bannlögin, veitti hann
nefndinni góðfúslega áheyrn og sagði:
„Fátt, ef nokkuð af verkum mínum, síð-
an ég varð konungur, hefur glatt mig
jafn mikið semstaðfestinghinnaíslenzku
bannlaga, og ef ríkisþing Dana sam-
þykkti slík lög, þá myndi ég enn glaðari
skrifa undir“. Þessum konungsorðum
gleyma íslenzkir bindindis- og bann-
menn aldrei.
Að Friðrik konungi VIII. látnum kom
Kristján X. til ríkis. Heimstyrjöldin
fyrri reið í garð skömmu síðar, og varð
ekki af samningum til rýmkunar á
stjórnarháttum Islendinga í bráð, enda
þótt tilraunir væru gerðar til þess.
Hugðu þá sumir jafnvel, að hinn nýi
konungur myndi lítt fáanlegur til að
greiða veg íslendinga til fyllra stjórn-
frelsis, en tíminn leiddi annað í ljós. —
Þegar Jón Magnússon forsætisráðherra
fór þess á leit við konung í ríkisráði
1917, að fáni vor yrði gerður annað og
meira en staðarfáni, kvað konungur svo
að orði, að bezt væri að taka alla stjóm-
arfarslega stöðu Islands ogfánamálið þar
með til meðferðar að nýju í sambands
laganefnd. Þar af leiddi svo samningana
milli Dana og Islendinga 1918, og voru
afskipti Kristjáns konungs X. hin giftu-
samlegustu af þeim málum. Hann stað-
festi dönsk íslenzk sambandslög 30.
nóv. 1918, þar sem Island er viður-
kennt fullvalda ríki og Island tekið upp
í titil konungs. Þjóðfrelsisdagur vor er
1. desember, en þann dag gekk full-
veldið í gildi, og var þá lokið þriðja
áfanganum í sjálfstjómarbaráttu vorri.
Ártölin 1874 og 1904 í sögu íslendinga
standa í órjúfanlegu sambandi við nafn
Kristjáns konungs IX. og nafn Kristjáns
konungs X. í órofa tengslum við full-
veldisviðurkenninguna 1918. — Þegar
Kristján X., drottning hans Alexand-
rine og ríkisarfinn og Knud prins komu
í sína fyrstu heimsókn til íslands 1921,
var það konungur og drottning og rík-
isarfi íslands, sem stigu hér á land.
Konungsfjölskyldan hafði aðsetur á
sama stað og haft höfðu faðir og afi
Kristjáns X. Skapgerð Kristjáns kon-
ungs X. var göfug og traust. Hann var
danskastur þeirra feðga þriggja, og varð
hann því allra ástsælastur þeirra með
Dönum, en hér á landi má segja, að
Kristján IX. var metinn sem góður
faðir, Friðrik VIII. elskaður sem góður
bróðir og Kristján X. virtur sem góð-
ur konungur.
Árið 1926 komu konungshiónin
aftur til Islands og ferðuðust þá norður
í land. Á 1000 ára afmæli Alþingis
komu þau enn, og setti konungur Al-
þingi að Þingvöllum, og í fjórða og síð-
asta sinni komu þau 1936, og einnig
þá ferðuðust þau um Norðurland.
Eina drottning vor, sem komið hefur
til íslands, er Alexandrína drottning.
Hún naut hér mikilla vinsælda og virð-
ingar, bæði fyrir hina hispurslausu og
alþýðlegu framkomu sína og fyrir það,
að hún kunni svo vel íslenzka tungu.
Mælti hún á íslenzku, svo að varla varð
greint, að hún væri útlendingur. Gladdi
það Islendinga mjög.
Síðari heimsstyrjöldin varð til þess
að rjúfa samband Islendinga við konung
sinn. Islendingar neyttu uppsagnarrétt-
ar síns samkvæmt sambandslögunum.
Atburðirnir höguðu svo rás sinni, að
vissast þótti að stofna hér lýðveldi, og
er leitað var úrskurðar þjóðarinnar,
fékkst einhugur um málið, en það var
áreiðanlega ekki gert af andstöðu við
Kristján konung X. og ríkisarfa, heldur
þrátt fyrir vinsældir þeirra. — Og það
gleymist aldrei hér á landi, hvernig
Kristján konungur X. tók lýðveldis-
stofnuninni. Vér, sem vorum stödd á
lýðveldishátíðinni 1944, munum aldrei
gleyma þeim fögnuði, sem hreif hátíðar-
gesti, þegar skeytið frá hinum aldna
konungi var lesið á hátíðinni, þar sem
hann árnaði íslendingum farsællar
framtíðar. Þannig brást hann við, er
konungsvaldinu lauk á Islandi. Aðeins
mikill maður og góður verður þannig
við á slíkri örlagastundu, sem hér var
um að ræða.
Nú eru liðin tólf ár síðan þessir at-