Freyr - 01.05.1970, Blaðsíða 11

verið öfugt farið, þar sem jarðvegur hleyp-
ur í klaka einungis í lautum en ekki á þurr-
um hólum. Til þessa þarf sérstakar aðstæð-
ur og verður það til þess að jarðvatnið úr
dýpri lögum er einungis aðgengilegt grös-
um hólanna.
Hitt atriðið, mótrök þurrakals, er að
fyrsta árs nýræktir, sem halda blaðhlut-
unum grænum allan veturinn, hefur yfir-
leitt kalið minna en eldri tún svo sem taflan
sýnir:
Kalmat túna í tveimur hreppum í N.-Þing.
1968.
SVALBARÐSHR. ÖXARFJARÐARHR.
Fjöldi Kalstig % Fjöldi Kalstig %
Eins árs
tún .... 10 5,8 9 12,6
2—6 ára tún .... 34 71,4 61 59,2
Væri um þurrakal að ræða ættu slík grös
að missa miklu meiri raka til umhverfisins,
auk þess sem þau eru vegna grunnstæðs
rótarkerfis verr fallin til að bæta upp raka-
tap. Ekki geta þetta heldur talizt óyggjandi
rök gegn þurrakali, þar sem líkur benda
til að ung grös hafi til að bera meiri þurra-
þol en eldri grös. Þetta er þó lítið rannsakað
ennþá.
Þess má geta, að vorið 1969 var úrkoma
Norðaniands óvenjulítil og bar þá nokkuð
á þurrakali í hólum nýrækta þótt eldri tún
væru nær ókalin.
Hér hefur ekki tekizt að afsanna með
vissu hlutdeild þurrakals í íslenzku kali.
Er því full ástæða til að hafa það undir
grun. Þó er ekki víst, að þurrakal eitt sér
sé skaðvaldurinn; líkur benda fremur til
að þurrakuldar geti og hafi stuðlað að
dauða jurta, sem hafa orðið fyrir skakka-
föllum af völdum annarra kalflokka eins
og mun vikið að síðar.
Klakakal
Eins og getið var, þá er það jurtinni nauð-
synlegt að hafa greiðan aðgang að vatni er
hún hefur vöxt að vori. Þess vegna verður
hún að vera í nánum tengslum við jarðveg-
inn, sem leiðir vatnið til rótanna.
Stundum hefur veturinn leitt til þess, að
jurtin hefur lyfzt upp úr jarðveginum og
losnað úr tengslum við hann. Hún getur þá
ekki hafið vatnsnám og þornar eða frýs og
deyr. Afleiðingin verður klakakal.
Þar sem snjór þekur ekki jarðveginn
mynda frostin auðveldlega jarðklaka. Jarð-
klakinn myndast þá eðlilega fyrst í yfir-
borðinu er jarðrakinn þar frýs. Jarðvegur-
inn lyftist við rúmmálsauka vatnsins og á
vorin þiðnar svo klakinn og jarðvegurinn
sígur saman. Sérstaklega síga fyrsta árs ný-
ræktir mikið og í slíkum tilvikum fylgja
nýræktargrösin oft ekki jarðveginum, þau
verða eftir ofan yfirborðs, þorna og drepast.
Öllu víðtækara getur klakakal orðið er
jarðklaki myndast í jarðvegi er heldur
miklu vatni og leiðir jarðvatnið hratt og
greiðlega upp til yfirborðsins, ekki sízt ef
yfirborðið síþiðnar á milli frosta. Jarðklak-
inn í yfirborðinu dregur þá til sín vatn úr
neðri lögum og rúmmál yfirborðslagsins
eykst margfalt, ekki einungis vegna rúm-
málsauka vatnsins er það breytist úr fljót-
andi í fast ástand, en fyrst og fremst vegna
bess að vatnsmagnið í klakalaginu marg-
faldast. Þessi aukning heldur áfram þar til
jafnvægi næst milli hraða vatnsins upp á
við og hraða frostsins niður á við, en þá
myndast skyndilega annað klakakal lengra
niðri, sem tekur við vextinum og yfirborðs-
lagið hættir að aukast. í Svíþjóð sýndu
mælingar, að jarðvegurinnlyftist að jafnaði
2—6 cm, mismunandi eftir jarðvegi fBorg
1969).
Vegna vatnsleiðni og rakaheldni verður
rúmmálsaukning yfirborðsins mest í móa-
jarðvegi og einnig í mýrum, þar sem grunn-
vatnið stendur hátt. Þess vegna geta grösin
lyfzt mikið í slíkum jarðvegi og svo misst
tengslin við jarðvatnið á vorin er jarðveg-
urinn sígur saman. Ekki er heldur óalgengt,
að efsta klakalagið þiðni og frjósi á víxl. Þá
safnast leysingavatn og úrkoma hláku-
F R E Y R
191