Nýi tíminn - 02.04.1953, Blaðsíða 7

-T-. Firamtudagur 2. apríl 19Ö3 — NÝI TfMINN — (7
BJÖRN Þ OSSTEI N S SON
bíð ei lausnarans«
Fyrir réttum hundrað árum
barst hinsað til lands með vor-
skipumun 13 árgangur Nýrra
félagsrit-a Jóns Sigurðssonar.
Meðál annars efnis, sem þetta
rit hafði að geyma, var aðsent
bréf frá Jóni Hjaltalín, síðar
landlækni, þar sem hann ræðir
hag lands og þjóðar. Þar segir
hann m. a.:
Úr bréfi Jóns laeknis
Hjaltalín.
Aumastir allra.
„Áður en ég lýk bréfd þessu,
þykir mér ekki óviðurkvæmi-
legt að segia þér meiningu
mína um ástand lands vors,
eiins og það er núna og eins og'
það hefur útsjón til að vera
fyrst um sinn, og vona ég þér
blöskri ekki, þó ég sé berorður
og tálgi ekki utan af orðunum,
því mér þykir altént mest sam-
boðið sannleikanum að nefna
hvem hlut með sínu rétta
nafni, en vera ekki að fitla við
nöfnin óg meinlngarnar, eins
og sumir gjöra, svo að lesend-
urnir geta naumast ráðíð í,
hvað rithöfundurinn meinar.
Eg þekki ekkert land í allri
Norðurálfu heims, hvar ástand
manna í samanburði við þjóð-
arandann er jafnaumlegt sem
á íslandi. Skrælingjar eru má-
ske dálítið verr á sig komnir
en vér í ýmsum greinum, en
þess er gætanda, að þeir finna
minna til eymdar sinnar, þar
sem þjóðarandi þeirra og upp-
lýsing er enn þá skemmra kom-
i.n en hjá oss. Vér höfum af
forfeðrum vorum erft þjóðar-
anda og almenna upplýsingu,
og það hafa rnenn ekki getað
tekið írá okkur, þó að sumir
hafi raunar viljað stela því á
seinni tíð og bæía það á allan
hátt. (Þú ætlast ef til vill til
þess að ég þakki skólunum
okkar fyrir þjóðaranda þann
og upplýsingu þá, er hjá oss
er, og ég skal gjarnan gjöra
það,' þegar þú getur sannfært
mig um, að menn nú séu fram-
■ar í þessum efnum en menn
voru í heiðni og áður en skólar
hófust). En við höfum misst
það, sem hverri þióð ríður hvað
mest á, en það eru ráðin yfir
okkar eigin efnum og ástandi,
og Jnú erum vér nú vesælingar
og munum verða svo, á meðan
hér er engin bót á ráðin. Það
hefur nú í mörg undanfarin ár
verið hin mesta árgæzka hjá
oss bæði á sjó og landi, en
hvar eru ávextirnir eða ábat-
inn af þessum góðu árum? Það
er rau-nar satt, að við höfum
máske fengið nokkur húndruð
íleiri brennivinstunnur inn í
landið en fyrrum, en ég k-alla
það nú rýran ábata og litla
framför.
Meiri lifsháski að búa á
íslandi en standa í stór-
onustu.
Fó’kshrunið hjá oss í þesS-
um góðu árum gegnir furðu, og
er allt að helmingi meira en
nokkurs staðar í al-lri Norður-
álfunni að Grænlandi einu und-
anteknu. Þó skiptir enginn sér
af þessu, og helztu menn okkar
sjálíra hafa staðið á móti því
með höndum og fótum, að
sjúkrahúsi verði komið á í
landinu. Þegar allt er lagt sam-
an, þá nær fólk hjá oss ekki
tvitugSaldri að öllum jafnaði,
og svo hefur dr. Schleisner
sýnt og sannað, að af hverjum
1000 fæddum börnum hafa að-
eins rúm 500 börn von um að
ná fermingaraldrinum, þar. sem
lik tala í öðrmn löndum hefur
að öllum jafnaði von um að
ná fertugasta aldurs ári. Þegar
léítvægar la?jdfarsóttir, svo
sem mislingar eða kvefsótt
koma hér að höndum, þá deyr
13. eða jafnvel stundum 15.
• hver maður, en slikar sóttir
koma jafnaðarlega p.ð á 10 ára
íresti og stundum fyrr. í kvef-
sótíinni, sem gekk 1843., dóu
3.227 manns, og í mislingunum,
sem gengu 1846, þremur ánun
seinna, önduðúst 3.320 mann-
eskjur. í fyrra vetur var sagt,
að tíundi hver maður hefði and
azt í Fljótshliðinni, og fvrir
vestan dón í vor eð var nær-
fellt öll ungbörn, bæði i Barða-
strandar- jg Dalasýslum. Það
er samt sem áður enginn, sem
skiptir sér af þessu, heldur láta
mcnn það eins og vind um
eyrun þ’jóta, og sumir spotta
jaínvel þá og níða niður, sem
viljia ráða nokkra bót á því.*)
Þar sem nú svona stendur á,
þá. sýnist svo sem menn skeyti
alls eklri um líf rnanna og
heilsu, og þarf því naumast
•að spyrja ao, hvern veg' ganga
muni um aðra hluti, en skeyt-
ingar’ausn stjóm kal'a ég það,
sem lætur slíkt viðgangast, án
þess rnenn gjöri nokkuð, sem
ráð og dáð er í til að varna
■slikum áföllurri. Það er nú sem
stendur vart helmingur þeirrar
fólkstölu, sem var í fomöld
tvedm hundruð árum eftir að
landið byggðist, og komi nú
slík óár, sem verst hafa verið
á þeim seinusíu öldum, þá er
landið nú sem stendur allt eins
njálparlaust og það var um
þær mundir. Þú manst, að á
áliðinni 18. öld dóu einu sinni
níu þúsundir manna á þremur
árum, og þóttu það þá býsn
og eitthvert mesta mannfall
#■( Eg voná að tandar :minuv muni
enn þá, hvað herra amtmaður
Melsteð ritaði um spitalamálið,
og er ekki góðs von af hinum,
þegar slikur merkismaður tekur
undir slikt málefni eins og hann
gjörði.
eftór stóru bólu, en það er nú
orðinn mjög lítill mtmurinn hjá
okkur á þessari öld, því frá
1843'; fil 1847 hafa dáið á ís-
landi nærfellt sjö þúsundir, og
er það meira en tiundi hver af
allri fólkstölunni. Læknar
nokkrir enskir, sem hafa rítað
um heilsufar fólks og mann-
dauða á Englandi, telja það
með býsnum, að í Liverpool
deyi 29. hver maður að öllum.
jafnaði, og segjn þeir og sann'a
með skýlausum reikningi, að
það sé í rauninni meiri hætta
að búa i Liverpool en þó menn
ættu að vera í bardaga allblóð-
ugum; en hvað heldurðu, að
þessir mcnn segði um ástandið
á fslandi? eða heldurðu, að
nokkur bard.agi i heimi hafi
nokkum tíma verið svo blóð-
ugur, að í honum hafi fallið á
þriggja ára fresti meira en .tí-
undi hver f heilli þjóð? — Það
er hreinn ój'arfi fyrir presíana
okkar að véra að gjöra þaklcar-
bænir fyrir rósemd þá og frið,
er við eigum að lifa í, því það
er hægt að sýna og sanna Það
með Ijósum og ómótmælanleg-
um reikningi, að vér heyjum
hið hættumesta stríð á hverju
ári, þó aldrei sjáum vér rnanns
blóð og l>ó aldrei eigum vér
eina grélu til að verja okkur
með, hvað sem okkur er boðið
og hvað sem að höndum kem-
ur. —■ — —
Arðrán — flótti.
Þar sem ég segi, að okkur
vanti kunnáttu til að nota efni
landsins eins og vera bæri, þá
mun þetta heldur þykja orð-
um aukið nú, þegar yfir 50
ungir menn eru að neraa hin
„hærri eða æðri vísindi“ í skól-
anum (þ. e. Menntaskólanum),
en hvernig sem því er nú varið,
þó eru hin þarflegu eða verk-
legu visiindi enn þá óþekkt á
landi voru. Það er ekki von á
því, sagði Friðrik mikli Prússa
konungúr um Kristján konung
hinn sjötta í Danmörku, „að
þessir miklu menn, sem hér á
jarðríki ætia sér að leggja
himnaríki undir sig, muni
nesku mold“. og svo má segja
skiptn sér mikið af hinni jarð-
um þessa „æðri menntunar-
menn“ hjá oss, því þeir eru
helzt of stórlátir til að leggja
sig niður við hina „óæðri“
menntun og lærdóm.
Þó ísland bæri gull og' ger-
semar í skauti sínu, þá mundi
það eins og nú er ástatt «ð
litlu haldi koma, j>ar sém land-
ið er öldungis peningalaust að
k'alla ma, svp að engu verðuv
til leiðar komið ’fy-rir peningæ
•leysinu. Það komá nú á- ári
hverju varí ,svo miklir pening-
ar inn . landið, að það nemi
rikisdal á mann, og getur hver
Jón Hjaltalín.
einn lifandi maður séð, að með
slíku verður engu til leiðar
komið.“ — Jón reikn-ar út, að
j>jóðin.sé féflett m. a. á þann
hátt, að sauður leggi sig á 13
ríkisdali á frjálsum markaði
til újtflutnings, en „íslendiingar
fá aðeins hér um bil 5 ríkis-
dali í brennivíni og öðru þess
háttar fyrir beztu sauði sína.
— — — Er nú til nokkurs að
spyrja eða hugs-a um, hvað
fengizt- geti hjá oss, meðan
svona stendur á högum vorum
og vér reynum eklci betui* fyrir
oss.“ — Þannig endar Jón
læknir bréf sitt, og við hljótum
að þakka honum hreinskilnina
og hoiðarleikann. Þegar hann
andast árið 1882 hefur lítið
raknað úr fyrir þjóðinni, en
fádæma harðæri gengu þá yf-
ir 1-andið. íslendingar höfðu háð
sleitulausa baráttu fyrir því að
losna 'úr ánauð, en varð 'ítið
ágengt, svo að um 1880 gáfust
márgir upp á því að freista
leng'ur að draga fram lífið á
þessari fangaeyju, þar sem úr-
ræðaleysi og hungur drottnaði.
Menn flýðu líind þúsundum
saman til þess að bjarga lífi
sínu o» sinna. En afturhald og
kúgun eiga sér einniig skapa-
dægur.
Kraftaverk alþýðunnar.
Um aldamótln sigruðu róttæk
öfl úti í Danmörku og hér úti
var slakað smám saman á
klónni, og nú höfum við Is-
lendingar rétt okkur úr kútn-
um í orðsins fyllstu merkingu.
Vér fslcndingar erum með
langlífustu og hávöxnustu
þjóðum veraldar og hinir at-
orkúsömustu vað jalla fram-
leiðslu, þegar við fáum að
vinna. Á ofanverðri 19. öld var
hér fátt um mannvirki, bygg-
ingar, vegi, brýr, hafnir og
-annað,' sem til verðmæta og
hagsældar mætti telja, en um
40—50 á’rum síðar eru hér risn-
ar upþ vel hýstar borgir, i’eisu-
leg bændabýli, og þjcðin er
auðug af alls konar stórvirkum
framlciðslutækjum Á fyrri
helmiin-gi hinnar 20. aldar er
lagt í ’svo stórkostlega fjárfest-
ingu á landi voru, að þess eru
engin dæmi vestan járntjalds,
ef miðáð er við -allar aðstæður.
Aust-an tjaTdsins er ekkí við
menn að eiga, svo að við forð-
umst þar allan samanburð.
Ffamleiðslan er grundvöllur
auðæf&nna,,og á fyrri helmingi
þessarar aldar er framleitt af
slíkrj -atorku á landi voru, þrátti
fyrir kreppur og óáram, að
'þjóðin lyftir sér upp úr eymd
og vesaldómi og tekur að búa
við almennari hagsæld en f’.est-
ar aðrar þjóðir heims á s?ma
tíma. Við tölum oft um það,
að land okkar sé harðbýlt og
við séum fáir, fátækir og smá-
ir. Við gælum við sjálfa okkur
og fyllumst sjálfsmeðaumkun,
þegar við minnumst smæðar-
innar, liarðindanna og horfell-
isins. En sannar ekki saga síð-
ustu áratuga, að við búum í
einhverju bezta landi verald-
ar? Við þurfum okki að takai
síðustu 10 árin með í reikning-
inn, því að við stöndum flest-
um þjóðum betur eftir kreppu-
fargan 4. ár-atugs aldarinnar,
ef alls er gætt. Velmegun á ís-
landi er ekkert styrjaldarfyrir-
brigði, heldur byggist hún á
því, að þjóðin fái óáreitt að
nytja land sitt og nevta or\u
sinnar.
Verkalýðshreyfiugln knýr
þjóðfélagið frám til þvoska.
fslenzk alþýða hefur skapað
auðæfi þjóðarinnar. Með bar-
áttu sinni fyrir bættum kjöa'um
hefur vcrkalýðshreyfingin ver-
ið að knýja þjóðfélagið götuna
fram eftir veg. Vaxandi kaup-
getu hefur fylgt aukin fram-
leiðsla, útrýming skorts og
sjúkdóma, aukin menntun og
rækilegri hagnýting orkunnar.
V.eturinn 1851—'52 dóu öll ung-
börn í Barðastrandar- óg Dala-
sýslum, segir Jón Hjaltialín, og
það skipti sér enginn af því, en,
þeir menn voru spottaðir og
níddiir niður, sem reyndu að
berjast fyrir einhverjum um-
bótum. Öldum sainan fæddist
meginþorri íslenzkra barna
einungis tól þess að deyjn á
fyrsta aldursári. íslendingar
urðu frægir fyrir að gefa og
sel.ia börn sín úr landi, og enn
þá fengá íslenzk alþýða cð
'leýja drottni sínum í e.vmd og
volæði, ef bún hefði ekki risið
úr öskunm og krafiz', vé'.tar
síns og ly.ft þjóð sinni t.l vel-
megunar og farsældar Iíinn
íslenzki alþýðumaður heíi.r
jafnan verið stór í sniðum,
djarfur í framgöngu og taiið
slg vera af konuhga- og k'appa-
kyni; hann hefur jaftian vprið
sér þess fyllilega með/itandi,
að liann ér af þeim góf’ ga k^r.-
þætti, sem i að raða lögucr. og
lofum í þessu lanui „I.ýður
bið ei lausnarans, — lcys þig
Framhald á 11. siðu.