Nýi tíminn - 22.07.1954, Blaðsíða 7

I.
Rætur vefjast vítt í
mold
Ég rakst um daginn á rit-
dóm, sem mér þótti svo merki-
lega ómerkilegur, að mér datt
í hug, að rétt væri að rita um
hann nokkur orð, ef verða
msetti einhverjum til skilnings-
auka á óhugnan andlegrar lífs-
tilveru á íslandi nú til dags. Þá
datt mér líka í hug annar rit-
dómur um sömu bók, en hann
hafði ég lesið, áður en þetta
blessaða ár hóf göngu sína.
Þá vakti sá ritdómur ekki at-
hygli mína frekar en fjöldi
annarra ómerkilegra ritsmíða,
en þegar þessir tveir ritdóm-
ar eru komnir hlið við hlið,
þá verða þeir hvor um sig
enn eftirtektarverðari, þeir
fyUa hvor annan upp, þeir eru
tveir stofnar af sömu rót. Og
þegar maður fer að gramsa um
rætur, þá kemur margt í leitir,
sem mann grunaði ekki í upp-
hafi. Víða liggja rætur um
neðanjarðarmyrkur hins and-
lega lífs. Á yfirborði rekst mað-
ur á tvær plöntur, hvora sín
megin þykkra múra, aðra föla
og veiklulega undan sól, hina
bústna og gróskumikla sólar-
megin, og við rannsókn kemur
í ljós, að þær eru báðar af
sömu rót. í djúnum moldar
iiggja í flækjum upptök gróðurs,
er breiðir sig á hinn fjölbreytt-
asta hátt um víðáttur gróður-
lendisins augliti til auglitis við
skin sólar. Við sjáum plöntur
af einum stofni hjara í kyrk-
ingi, þar sem öll skilyrði vúrð-
ast til döfnunar og grósku, og
þetta fáum við ekki skilið,
fyrr en við rífum til í myrkri
jarðvegsins- og sjáum rætur
þeirra kyrktar og helétnar af
fínnarlegum rótum, sem teygja
sig og hringast niðri í myrkr-
inu. — Þannig verða rakin
saman hin fjarskyldustu fyrir-
bæri. Hreinhjörtuðustu vinir
minir og veikleiki þeirra birtast
óðar en varir í margslungnu
sambandi við óhjúpaða glæpa-
mennsku samtíðar og fortiðar,
og maður rekst allt í einu á
rætur vanþroska þeirra og van-
skapnaðar. — í sambandi við
einn ómerkilegan ritdóm, og
ekkert síður þótt hann sé ó-
merkilegri en allir aðrir rit-
dómar sem maður hefur
lesið, getur manni allt í
einu gefizt útsýn vítt of
veröld alia, hann kemur anda
manns í snertingu við hin stór-
brotnustu viðfangsefni mann-
kynsins um nýtt líf eða alls-
herjardauða á næstu grösum,
hann leiðir mann til skýrari
sjónarmiða á öflum þeim, sem
við er að berjast á vegum
þeirrar hógværu viðleitni að
forða lífi þessarar jarðar frá
algerri tortímingu. Óvinur
mannkynsins skýrist betur en
áður, eðiislæg viðbrögð hans að
baki huglægs vopnaburðar.
Viðhorf vinar míns verða líka
skýrari, stj’rkur hans og veik-
ieiki. Þegar maður eitt sinn
tekur að elta hnoðað, sem
rennur viðstöðulaust og mark-
visst að dyrum helheima, í ótal
krókum, eftir hvers konar
leynigöngum, þá þarf ekki að
efa, að margt beri fyrir auga,
sem mann í upnhafi ferðar
órar ekki fyrir. — Þegar maður
lítur öðru sinni yfir þann rit-
dóm, sem allra ritdóma er
GUNNAE BENEDIKTSSON:
DIIGCR
EÐA
DREP
Hugleiömgac um menn og málefni. líf
og danða. hugsjónir og siðleysi.
Kornstrandiz og París.
Fyrsta grein
stórbrotnastur að hvers konar
bókmenntalýtum, þá er eins og
maður standi yfir neðansjávar
hyldýpisgjótum, þar sem maður
veit byltast hvers konar ó-
freskjur, sem eðli sínu sam-
kvæmt leita aldrei upp til yf-
irborðs til að birtast þar mann-
legu auga, en eru þó þáttur í
allsherjar lifi, og frá ginnunga-
gapi hyldýpanna kvíslast
straumar viðsvegar um heims-
höfin. Kafi maður hér niður,
þá veit maður, að það velta
yfir mann sýnir, hver annarri
ömurlegri og ógeðslegri, hver
annarri lærdómsríkari. Þetta ó-
geðslega gap er þrungið fyrir-
heitum mikilla sanninda um
rök sjálfra lífsörlaganna. Þess
vegna vísar maður öllum við-
bjóði á bug og sekkur sér í
djúpið til mikilvægra rann-
sókna.
II.
Andanefjulýsi og
stórmannleg leikfimi
Ritdómar þessir eru um síð-
ustu Ijóðabók Kristjáns frá
Djúpalæk, „Þreyja má þorr-
ann“, sem út kom á ofanverðu
síðasta ári. Sá miður umtals-
verði birtist í Alþýðublaðinu
11. desember, og var yfirlæti
ekkert í tímavali honum til
birtingar. Hinn ritdómurinn
kemur aftur á móti sex mán-
uðum síðar, þegar obbinn af
haustbókunum er af dagskrá.
Þar er því ekki um að ræða rit-
dóm, sem skrifaður er fyrir
siðasakir um nýútkomna bók.
Hann er skrifaður af köllun
um bók, sem hefur þrýst sér
inn á vitundina og ekki
gleymzt. Hann birtist í Tíman-
um 5. júní.
Ritdómar þessir eru skrifað-
ir af mönnum, sem eru lýsandi
stjömur i islenzkum bók-
menritaheimi nútímans. Rit-
dómari Tímans, Indriði G. Þor-
steinsson, hefur verið sæmdur
vérðlaunum af bókmenntafull-
trúum Sambands íslenzkra sam-
vinnufélaga fyrir smásagna-
gerð. Þó er nafn Helga Sæ-
mundssonar, ritdómara Alþýðu-
blaðsins, enn stærra og skin
stjörnu hans enn skærara á
bókmenntahimninum. Sjálfur
löggjafi þjóðarinnar hefur út-
nefnt hann til 'þeirrar lista-
akademíu, sem hefur æðsta
vald í mati á listgildi verka hér
á landi, og er þá einkum met-
in dómhæfni hans á sviðum rit-
listar. Að þessu athuguðu skyldi
maður því ætla, að báðir þess-
ir menn ritdæmdu bókmennt-
ir af mikilli virðingu fyrir því
göfuga starfi.
En reyndin er þveröfug við
það, sem við mætti búast. Á
bak við hvorugan ritdóminn
finnur maður snefil af heilli
eða heiðarlegri hugsun, engin
viðleitni að skýra svo mikið
sem eina einustu ljóðlínu, dóm-
ar settir fram í innantómum og
tilgerðarlegum slagorðum, mál
hins meira ritdóms mjög óvand-
að, þar er krökkt af hverskon-
ar mállýtum og málvillum svo
stórbrotnum, að sökin getur
vart verið önnur en mjög full-
komið skeytingarleysi. Skal nú
vitnað í nokkur dæmi staðhæf-
ingum þessum til sönnunar.
Báðir hefja þeir ritdóma
sína með yfirlætismiklum há-
tíðleika. Indriði þenur sig á
endur-minningum um gistivin-
áttu og ástúðlega konu og
hreinan galskap og lax í Ölfus-
á. Inngangur Helga er nær við-
fangsefninu Hann gefur lýs
ingu af skáldinu á breiðum
grundvelli og bregður þá fyrir
sig líkingum, 'vo sem háttur
er mikilla andans manna. Hann
segir, að Kristján sé „laus í
rásinni og einkennilegur í and-
legu vaxtarlagi. Þó vantar ekki
fvrirferðina. Kristján er til
dæmis í senn dulspekingur og
kommúnisti. Hann hefur höfuðið
uppi í skýjunum en fæturna
Fimmtudagur 22. júlí 1954 — NÝI TÍMINN — (7
niðri i forinni og tekur svo
stundum upp á þ.ví. að hafa
endaskipti á sjálfum seríj‘ Mað-
ur kemst ekki hjá þvi áð veita
eftirtekt svona háfleygri lík-
ingu og leita merkingar henn-
ar. Og merkingin getur engin
önnur verið en sú, að höfuðið
hefur hann að jafnaði uppi í
dulspekinni en fæturna niðri í
kommúnismanum, og svo þegar
hann hefur endaskipti á sjálf-
um sér, þá skellir hann höfð-
inu niður í kommúnismann en
sveiflar löppunum upp í dul-
spekina. „Slíkt er stórmannleg
leikfimi“, bætir hann við.
Annars er ritdómur Helga
að mestu leyti upptalning á
kvæðum bókarinnar og hverju
þeirra gefin einkunn með einu
eða fleiri orðum, dómurinn á
auðsjáanlega að vera mjög
hnitmiðaður. Þrjú eru „léleg“,
„hvorki fugl né fiskur“, önnur
þrjú „eru naumast annað en
rím“, og enn tvö „eru harla
innantóint rím“. Eitt er „dágóð
hugmynd, en skáldið nær eng-
um tökum á verkefninu“, og
önnur tvö „missa bæði marks,
og er þó færið stutt“. Þá eru
nefnd tvö kvæði, sem „eru nán-
ast danslagate'xtar*1. Annað
þeirra kvæða er „Söngur verka-
manna“, hefur verið gert lag
yið það, og virðist það vera á
góðum vegi með að verða bar-
áttusöngur íslenzkrar verka-
lýðshreyfingar. Ef til vill þekk-
ir Helgi ekki mun 4 dansi og
verkalýðsbaráttu. Enp eru
nefnd tvö kvæði, sem eru „leir-
burður“.
En hér hafa aðeins verið
nefnd lélegustu kvæðin, og vík-
ur nú sögunni að „þeim kvæð-
um bókarinnar, sem geta talizt
sæmileg". Eitt „þolir illa gaum-
gæfilega skoðun“, annað „er
, Þjóðvlljanum hefur horizt
ný ritgerð eftir Gunnar
Benediktsson, og hirtist upp- 1
liaf hennar hér á siðunni í
dag. Gunnar leggur þar út ,
af tveimur ritdómum um
ný.justu ljóðabók Iiristjáns
frá Djúpalvk, en notar þar
tilefni til að koma víða við
í bókmenntum og menningu ,
von-a tíma af þeirri rit-
snilld sem honum er gefin.
Er ekki að efa að þessi rit- 1
gerð muni vekja mikla at-
hvgli og umraeður. (
Ritgerðin mun birtast hér í
biaðinu í fimm köflum með
siuttu millibili. 1
J
viðunanlegur danslagatexti."
(„Sviðinn verður saga. Sorg-
in verður ljóð“). Enn eitt
„væri dágott kvæði, ef Heine,
Jónas og Þórbergur hefðu
aldrei’ verið til“. Hið f jórða „er
smellin hugmynd, en grefst
undir helvítis ríminu og ó-
vandvirkninni“, hið fimmja
„enn smellnari hugmynd, en
hún deyr í fæðingunni". Þá ér
eitt; „Kristjáni hefur gleymzt
að gæða það skáldskap, og slikt
er vitanlega tílfinnanleg vönt-
un,“ annað er „laglegur texti
við danslagið harts Gunnars M.
Magnúss". Þá er enn eitt I í
hópi þessara kvæða, „sem geta
talizt sæmileg“, „eins konár
brandari, en undirstöðulítill
eins og andanefjulýsi". Helgi
þyrfti að gæta varúðar gagn-
vart likingum. Andanefjulýsi
er ekki undirstöðulítið í þess
orðs venjulegu merkingu, það
skortir ekki næringargildi, en
kvað hafa þann ósið að ganga
ómelt niður af manni. Helgi
skyldi þó ekki vera að tjá
persónulega reynslu sína áf
neyzlu nefnds kvæðis. Að þessu
loknu „fer að vænkast hagur
Kristjáns“. Eitt „skortir herzlu-
mun listrænnar fullkomnunar",
annað „væri ágætt kvæði, ef
skáldið hefðl ekki vænrækt að
slá í það botninn", enn eitt
„helzt til laust i reipunum“. Að
lokum nefnir ritdómarinn átta
kvæði, sem hann telur „ágæt-
iskvæði“, og birtir þrjú þeirra
sem sýnishorn. — Það vekur
enga furðu að fengnum lýsing-
um á öllum þessum kvæðum,
þótt ritdómarinn segi, að bókin
valdi vonbrigðum. Hitt er dá-
lítið einkennilegra, að allt í
einu kemur sú yfirlýsing, að
þessi bók bendi til þess, „að
Kristjáni sé að vaxa andlegur
ásmeginn, því að þetta er s^iu
betri bók en „Lifið kallar“, og
beztu kvæðin bera af þvi, sem
skáldið hefur áður ort“. Það er
mjög athygli vert atriði, að
menn skuli verða fyrir von-
brigðum af skáldi, sem er í
greinilegri framför. En nánar
um það síðar.
III.
F ramdráttaratriði
fyrir sína persónu
Ritdómur Indriða er hinum
miklu athyglisverðari á allan
hátt. Maður er ekki vanur að
taka hart á ruglingslegri
kommusetningu og stafsetning-
arvillum í blaðagreinum, þótt
fjallað sé um fagurfræðileg
efni. Menn gerast nú allhirðu-
lausir um setningu lestrar-
merkja, og fylgir hver höfund-
ur mjög sinni reglu, og í blaða-
greinum er alltaf skylt að gera
ráð fyrir, að um prentvillur
geti verið að ræða, þegar út
af ber. En varla hygg ég það
tilviljun, að í hvert sinn sem
samanburðarliður kemur í
miðri setningu, þá er komma
á undan þeim lið, en engin á
eftir. Þá verður það að telj-
ast mjög ámælisverð rétlrit-
unarvilla að rita karlkynsgreini
með einu n-i í þolfalli, en sú
villa endurtekur sig, svo að
vart getur verið um slys að
ræða. — En þetta eru miklir
smámunir móts við aðra hluti
málfars eðlis. Hinar hroðaleg-
ustu og fáheyrðustu málvillur
reka hver aðra. Hann gefur
sömu yfirlýsingu og Helgi, að
bókin valdi honum vonbrigðum,
„kann þó að vera góð bó.k fyrir
þvi“. (Leturbr. mín). „Þó fyrir
því“ segir enginn maður með
Framhald á 10. síðu.