Nýi tíminn - 15.12.1955, Síða 7

Fimmtudagur 15. desember 1955 — NÝI TÍMINN— (7
mjög forframaður.
Ég sleppi að segja frá þvi, þeg-
ar franska dansmærin beit Hall-
dór í höndina í baksætinu í
bílnum, sem var reyndar mín
sök. Eða þegar fegurðardísin
frá Odessa varð að gista hjá
okkur í vinpustofunni vegna
óveðurs, því ekkert okkar hafði
efni á að senda hana heim í
bíl, en þrir listamenn urðu
vansvefta heila nótt af vitund-
inni um nálægð fegurðarinnar,
og nágranni okkar, sem hafði
verið með okkur um kvöldið,
ungur myndhöggvari í næstu
vinnustofu, tók sér átta steypi-
böð um nóttina aðeins til að
geta gengið sextán sinnum
framhjá dyrum hinnar aðdáan-
legu. Að vísu sagðist Halldór
hafa sofið vært, en hann bylti
sér þó að minnsta kosti hundr-
að sinnum um nóttina og mátti
vel heyra það, þó hann svæfi
uppi á palli í vinnustofunni,
því rúmið var með stálfjöðrum
og blaðabunkum fyrir madr-
essu. Þetta voru aðeins smá-
æfintýri, sem henda hvern ung-
an listamann.
Ég sleppi einnig að geta þess,
þegar Halldór neitaði að ganga
með mér á götu af því ég fór í
vinnufötum, molskinnsbuxum
og strigaskóm, á fund vinkonu
okkar. Það var í fyrsta og eina
skiftið sem við lá að okkur yrði
sundurorða, en ég bara hló og
var ómögulegt að taka hann
alvarlega. Síðan hefi ég heyrt
að hann hafi sagt þá sögu á
sinn kostnað.
Ég var ekki lítið hreykinn af
að kynna Halldór fyrir kunn-
ingjum mínum í San Francis-
co, því hann varð þegar hvers
manns hugljúfi og ógleyman-
legur öllum sem kynntust hon-
ekki orðið þeim samferða, svo
þeir fóru á undan. Þegar ég
kom, sá ég strax að eitthvað
var ekki eins og það átti að
vera, því Halldór og gamla
konan sátu við teborðið úti í
horni, en vinur minn góndi á
myndir uppi á vegg. Ég reyndi
að „lífga upp á selskapinn“, en
tókst það ekki. Við flýttum
okkur því að drekka og fórum
svo strax á eftir. Þegar út kom,
hellti Halldór skömmunum yfir
manninn fyrir framkomuna —
á íslenzku, auðvitað. Maður-
spyrja, við lentum í háa rifr-
ildi hvenær sem við hittumst,
og heimsóknin endaði með því,
að gamla konan varð að biðja
okkur að fara. Þetta var uppi-
staðan í einn af þáttum Hall-
dói*s, þó karakterar séu óþekkj-
anlegir og atburðum hnikað
við.
Ég þykist hafa átt minn litla
þátt í því, að Halldór hélt á-
fram að skrifa á íslenzku, eða
að minnsta kosti lagði ég lóð
mitt á metaskálarnar og dró
ekki af. Ég veit að hann hug-
leiddi möguleika á því, að fara
að skrifa á ensku, þó ég viti
ekki hversu mikil alvara honum
var. Hann bar málið undir mig.
of the Far East. Bókin lýsti
för sjö bandarískra vísinda-
manna til Indlands, sem ætl-
uðu að rannsaka dulspeki og
reyna að ná fundi Meistaranna.
Meistararnir tóku þeim með
kostum og kynjum, svi'u með
þá á nokkrum augnablikum
þúsundir kílómetra frá einu
landshorni til annars; þegar
þeir þurftu að borða, komu
kræsingarnar fljúgandi á bökk-
um til þeirra; og þegar þeir
þurftu á peningurn að halda,
réttu þeir fram tóma höndina
rnason:
Hann kunni bókmálið prýðis-
vel, en „English as she is
spoke“, 'eins og Mark Twain
orðar ,það, þ.e. alþýðumálið
kunni hann ekki, en fyrir skáld-
sagnahöfund er það nauðsyn-
legt. (Nú orðið hefur hann
ótrúlega góð tök á rituðu máli
ensku). Ég hélt því fram, að
hann hefði þá þegar tamið sér
svo sterkan stíl og svo sam-
tvinnaðan móðurmálinu, að það
mundi taka hann tíu ár að ná
sömu tökum á öðru máli. Auk
þess sá ég fram á hvaða gildi
það hefði fyrir alla þjóðina, að
þessi snillingur skrifaði á ís-
lenzku. Ég benti honum á, að
ef hann ætti eftir að skrifa
einhver - meistaraverk, (sem
hvorugur okkar efaðist um!),
þá yrðu nógir til að þýða þáu.
Ég er hræddur um að ég hafi
ekki reynzt þar sannspár hvað
enskumælandi heiminn snert-
ir.
Á þessum mánuðum lifðum við
einna helzt á því, að flytja
stutt erindi eða fyrirlestra um
íslenzk efni í félögum og eink-
um kvennaklúbbum. Við feng-
um 15-25 dollara fyrir erindið.
Oft var samt ærið þröngt í
búi. Eina vikuna höfðum við
haft óvanalega lítið að borða,
en þá kom gömul kona og
spurði hvort við vildum ekki
fara í veizlu, sem halda átti
400 menntamönnum frá Mexíkó
í fínasta hóteli bæjarins. Jú,
við þáðum það. Þar voru bomir
fram fjórtán réttir, en sem bet-
ur fór stóð máltíðin 4-5 klukku-
stundir, annars hefðum við eklá
þolað það. Okkur þótti gaman
að hitta mexíkanska mennta-
menn og maturinn góður og
bjuggum við að honum í nokkra
daga á eftir.
Eitt erfiðast viðfangsefni okk-
ar var að upplýsa svik, sem ís-
lenzkur prestur vestan hafs
hafði flaskazt á. Hann hafði
komizt yfir bók, sem hét Life
and Teachings of the Masters
og augnabliki siðar lágu gull-
peningar í lófa þeirra. íslenzki
presturinn flutti löndum sínum
fagnaðarerindið. Ég mundi að
höfundur bókarinnar hafði orð-
ið uppvis að svikum, en við
þurftum að fá óyggjandi stað-
festingu á því. Guðspekifélagið
í borginni staðfesti að ég mundi
rétt, en gat ekki munað hvenær
þetta hafði skeð, þó gátu þeir
sagt okkur árið og nokkumveg-
inn árstimann. Það kostaði
okkur að fletta nokkurra mán-
aða bunkum af stórblöðunum.
Það var ekkert áhlaupaverk, en
við fundum það að lokum. Eft-
ir að bókin kom út, hafði höf-
undurinn komizt inn á ríka
konu, sem bjó í hæðunum ná-
lægt Piedmont, sem er austan
við San Franciscoflóann. Þar
kenndi hann útvöldum söfnuði
indverska dulspeki. En svo var
ríka konan svo fávís, að bjóða
prófessor í austurlandafræðum
að hlýða á hann. Þá kom það
uppúr dúmum, að maðurinn
var alls ófróður um austur-
lenzka dulspeki, hafði aldrei
farið útúr Bandaríkjunum, vís-
indamennimir sjö aldrei verið
til og þessvegna aldrei farið
sína frægu reisu um Indland.
Síðan hvarf höfundurinn á
þægilegan hátt áður en hægt
var að hafa hendur í hári hans.
Halldór skrifaði síðan grein til
að upplýsa þetta, en fékk engar
þakkir fyrir.
Nú verð ég að segja frá nokk-
uð skoplegu atviki, sem endaði
næstum með skelfingu fyrir
mig. Við Halldór höfðum oft
farið að finna gamla vinkonu
mína, sem var tónlistarráðu-
nautur fyrir einhverja alheims
stofnun. Eitt sinn bauð hún
okkur í eftirmiðdagste ásamt
vini mínum einum frá Winni-
peg. Hann var rithöfundur og
húsameistari og hús- eða húsa-
eigandi í þeirri borg og kom
næstum árlega til San Francis-
co. Nú stóð svo á að ég gat
inn þagði undir lestrinum, en
sagði svo á sinni einkennilegu
amerísku: By the way do you
play the harmonica? (Meðal
annarra orða: spilar þú á
munnhörpu?) Þetta kom svo
flatt upp á okkur, að Halldór
hentist metra í loft upp og ég
hringsnerist af hlátri, en steig
þá óvart öðrum fæti útaf gang-
stéttinni og í því kom bíll.
Ég hafði verið meðvitundarlaus
í nokkra daga á eftir ogþeir
dagar eru auðvitáð þurrKhðir
burt úr lífi minu og mundi
ég ekkert vita af þessu, ef
Halldór hefði ekki sagt mér
frá því eftir að heim kom. Síð-
an er minni mitt aldrei eins
gott, sem var þó mjög traust
áður. Ástæðan fyrir fram-
komu mannsins var sú, að
hann hafði farið að skamma
ameríkana yfirleitt fyrir að
gera ekkert fyrir mig og orðið
svo æstur, að hann missti te-
lystina. Nú vildi svo til að þessi
gamla kona var eini ameríkan-
inn, sem „reyndi að gera eitt-
hvað fyrir mig“. Þessi vinur
miim er nú dáinn, en áður arf-
leiddi hann Háskóla íslands að
hundrað þúsund dollurum.
Halldór kunni lítið til verks,
enda aldrei veifað neinu verk-
færi öðru en pennanum um æf-
ina. Einn morguninn var mér
boðið einum út í mat, svo Hall-
dór varð að sjá um morgunverð
sinn sjálfur. Að vísu setti ég
haframjölið í tvöfaldan pott áð-
ur en ég fór og kveikti undir.
Þegar ég kom lieim aftur, var
Halldór að reyna að borða bras-
ið. Þá var vatnið allt soðið
upp, neðri helmingurinn í pott-
inum brunninn að kolum, en það
sem ofaná flaut var svo brim-
salt, að það var alveg óætt.
Hann hafði verið að bíða eftir
því, að grautarskrattinn þykkn-
aði af sjálfsdáðum. Síðar skrif-
aði hann mér frá Los Angeles,
að nú væri hann búinn að læra
að elda hafragraut og þóttist
um.
öðru máli gegndi um þá, sem
aðeins kynntust honiun af
skrifum hans í íslenzku blöðun-
um í Winnipeg. Hann var eins
og andi af annarri stjömu á
meðal þeirra. Hann var nokk-
uð óstýrilátur á þeim árum,
óvæginn, en alltaf kurteis. Ein-
hvemtíma sagðist ég ætla að
mótmæla grein, sem hann hafði
skrifað. Já, gerðu það, sagði
hann, ég skal hjálpa þér. Þetta
minnir óneitanlega nokkuð á
Bernard Shaw. Hann sló auð-
vitað vopnið úr hendi mér með
því. Aðrir fylltust heift og
hatri og það svo mögnuðu, að
ég fór ekki varhluta af því,
bara af því að við vomm vinir.
Þá var það að einhverjir menn
tóku sig saman og kærðu Hall-
dór fyrir bandarískum yfirvöld-
um sem „hættulegan einstakling
fyrir heill og velferð Banda-
ríkjaþjóðarinnar“ og heimtuðu
að honum yrði .vísað úr landi.
Það stóð ekki á framkvæmdun-
um. Leynilögreglumenn vom
látnir elta hann á röndum eins
og sporhundar, íbúð hans rann-
sökuð og farið í gegnum öll
handrit, skjöl og skilríki. Með-
an þessu fór fram kom Upton
Sinclair honum í samband við
félagsskap í. Kalifomíu, sem
hafði það að markmiði, að verja
þá sem urðu fyrir pólitískum
ofsóknum. Ef til málsóknar
hefði komið eða annarra til-
tækja, hefði hann fengið fær-
asta lögfræðing í ríkinu til að
verja sig. Til þess kom þó
ekki, því leynilögreglumennimir
fundu ekkert saknæmt í fómm
hans, fundu ekki orð á ensku
nema fáeina meinlausa fyrir-
lestra um Island og íslenzk
menningarmál.
Þetta bar betri árangur en til
var stofnað, þivi örin geigaði,
sem að honum var beint. Þetta
varð til þess að hann fékk
mörg tilboð um greinar í tíma-
rit og um fyrirlestrahald hér og
þar, sem létti honum róðurinn
þann tima sem hann átti eftir
að vera í Ameríku.
Annars munu tekjumar hafá
verið af skomum skammti. Um
eitt handrit veit ég þó, sem
hann fékk sæmilega borgað:
það var gagnrýnin um kvik-
myndirnar sem síðar kom í Al-
þýðubókinni. Hann sendi Jóni
Sveinssyni ritgerðina og Nonni
þýddi hana á þýzku og frönsku
og kom henni á framfæri við
tímarit í Austurríki og Frakk-
landi.
Þegar hér var komið var ég
fluttur frá San Francisco
byggði mér kofa úti í skógi á
landi Ástu systur minnar á
Point Roberts í Washingtonríki.
Þar dvaldi ég síðasta ár mitt
í Ameríku og þar lauk ég við
þýðinguna á Vefaranum. Þang-
að kom Halldór og var hjá
okkur 1 mánuð til að fara yfir
þýðinguna með mér.
Meðan við vorum saman á Po»
int Roberts, kom Tagore til
Vancouver í British Colombia
og hélt þar fyrirlestur. Við
ókum 35 mílur inn í Kanada til
að hlusta á hann. Ég hafði ætl-í
að mér að færa honum eintök
af þýðingunum af bókum hans,
Ljóðfórnum og Farfuglum, eft-
ir fyrirlesturinn. En eítir að
hlusta á hann og eftir að sjá
hvað hann barst mikið á, hætti
ég við það. Þegar miklir menn
eru á ferðinni, eiga litlir menn
að hafa hig hæga, svo ég víkt
við orðum Steins Stéinarrs,
Ekki svo að skilja að ég álíti
ekki Tagore mikinn mann eftir
sem áður; öðru nær. Það var
sennilega aðeins eitt dæmi þess
enn, hversu austrið og vestrið
eiga erfitt með að vera sam-
stíga.
Halldór fór heim 1929, ’en
ég með Alþingishátíðarförununt
1930.
★ ■ .. . .....
Hér að framan hefi ég aðeins
sagt frá ytri atburðum, en, nú
kemur að því, sem gerðist hið
innra með okkur.
Það er erfitt að gera sér grein
fyrir því, hvaða áhrif þéssl
kynni höfðu á hvorn fyrir sig.
Þó fer varla hjá því að þau
hafi orðið nokkuð djúpstæð og
varanleg. Þó Halldór væri yngri
maður, hafði hann þegar öðl-
azt djúptæka reynslu. Fyrii’
mér var það eins og að finna
gróðursæla vin í eyðimörkinnl
eftir níu ára útlegð. Það var
margt sem dró okkur saman
Ætterni og uppruni svipaður::
kynbomir kotungssynir, sem
röktu ættir sínar til fornkon-
unga. Við höfðum báðir búið
okkur undir æfistarfið og vor-
um g-ð byrja að berjast við
heiminn. Markmið ef til vilt
ekki ósvipað, þó útkoman sé nú
ólík orðin. En það var þó fyrst
og fremst sameiginleg tunga og
þjóðemi, sem færði okkur sam-
an og sem við vorum ekki lítið
stoltir af.
Við lásum ekki mikið um þess-
ar mundir, því allur sá tími.
sem var afgangs vinnu okkai
fór í samræður. Þó lásum við
Ulyssus eftir James Joyce og
höfðum fyrstu spumir af Hem-
ingway. En við ræddum bók-
staflega um allt milli himins og
jarðar. ,Ræddum‘ er ef til vill
ekki rétta orðið, því við reynd-
um að kryfja hverja spurningu
til mergjar. Við ræddum um
heimspeki, sálarfræði, sálkönn-
un, siðfræði, trúmál; um tíma
og rúm og tilgang lífsins.
Skáldverk verður ekki skrifað
né mynd máluð vitandi vits,
nema menn reyni að gerá sér
einhverja grein fyrir afstöðu
sinni til lífsins og heimsins. En
fyrst og fremst ræddum við um
bókmenntir og listir. Mér hefur
síðan oft dottið í hug, þegar
ég hefi séð misjafna gagnrýni
um skáldverk Laxness, skrifuð
stundum af litlu viti og minni
kunnáttu, að höfundunum hefðl
Framhald á 11. ,síðu.