Nýi tíminn - 12.02.1959, Síða 2

2) — NÝI TIMINN — Fimmtudag-ur 12. febrúar. 1959
47. {;áttur
7. febrúar 1959.
ÍSLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson
Orfiibelgur.
Hér hefur áður verið minnzt
á orðalista ýmsa er þætt-
inum hafa borizt frá góð-
um mönnum. Allt slíkt er
m.iög vel þegið, þó að því
fari fiarri að unnt sé að gera
því öllu skil. Eg geng nú á
seð'asafnið sem ég hef skrifað
eftir þessum orðalistum og
öðrum heimildum.
Fwc;t verður fyrir mér orð-
ið ávinnt. í merkingunni „örð-
ugt“. Það kemur fyrir í forn-
um rtum og einnig í ritum
Lærdómslistafé'agsins í lok
18. a’öar. Síðasta dæmið sem
ég hef er komið úr fórum
Mavnúsar heitins Helgasonar
skólastjóra. og hefur hann
he''rt orðið á Snæfellsnesi í
þessar; sömu merkingu. En í
orðab^k Sigfúsar Blöndals er
það pöeins i merkingunni „á-
gengt“ fað verða eitthvað
áger^t'). og væri fróðlegt að
frétta. ec einhver lesenda kann-
ast við það í hinni merking-
un-ri.
Þí rr næst orðið básstirður
sem merk’r „stirður á básinn
sinn. st.irður á básnum sín-
nm“. „Þú ert eins og básstirð
beija“, tekur Halldór Péturs-
son með sem íiæmi um notk-
u n orðs;ns, en frá honum hef
éar feogið það, og er það not-
að um fólk. Ha'ldór tekur
fram að það hafi verið notað
„um þé sem voru stirðir".
Orð;ð hjáni er næst á seðli
í rner’-i-rmjnni „banani“. Ekki
veit ég hversu útbreitt það
er í t’essari merkingu, en ég
ve;t. þó nokkur dæmi þess að
bað hefor verið notað þanrn’g
í barnamáli í Reykiavík. Að
sjálfsöErðu hefur hljóðlíking
við hið rétta heiti ávaxtarins
gefið tbefni t.il þessa uppátæk-
is sem auðs.jáanlega er sprott-
ið af skopi.
Næst gríp ég niður í h-in og
leudi á sögninni að hafa, en
hún er ein algengust sögn
íslenzkrar tungu. Halldór Pét-
urssnn sendir mér orðasam-
band sem ég þekki ekki: —
„Hafn ekki af því, var sagt
um böm. merkingin: skil.ia
það ekki“. í orðabók Sigfús-
ar er dæmi um líka notkun
orðsins: „Það var ekki að
furða. þó hann færi á haus-
inn: hann hefur aldrei haft
neitt af því að búa“ feða:
„af búiskap"). Þessi merking
er úr Austur-Skaftafellssýslu,
og eru því heimildirnar af
Aust.urlandi, þó vera megi að
orðncambnndið komi víðar
fyrir í þessari merkingu.
Meðal þess sem Maenús
He'srason skólastjóri skrifaði
fyrir Sigfús Blöndal og komið
er í hendur Orðabókar Há-
skólans, er lýsing á því begar
haueur var reiddur í k;áfum
á tún áður en vagnar eða
kerrur komu til sögunnar.
Magnús lvsir þessu þannig:
„Haugburður. — Flutningur
mvkiu á tún. Reidd í mvkju-
kléfum = leiða haug. Hestar
oftast 4 og Ieiddi maður
hvern. Einn leiddi í = teymdi
hestinn að haugnum og eneri
honum svo við að höfuðið
horfði frá haugnum. Tveir
mokuðu í = mykjunni í kláf-
ana, sinn kláfinn hvor. Sá
sem leiddi hestinn, teymdi
hann þá burt frá haugnum
þangað til hann mætti öðrum;
þá skiptu þeir hestum; sá
sem leiddi í sneri aftur með
lausa hestinn til haugsins;
hinn leiddi klyfjahestinn út á
túnið til móts við þann sem
hleypti (úr kláfunum). Sá
tevmdi hestinn þangað sem
hæfilegt þótti að hleypa lok-
unni frá kláfunum og tæma
þá. Til þess var oft valin
greind vinnukona, er hafði vit
á að hafa hlössin hæfilega
þétt; kölluð stur.ldum lilassa-
drottning. Hún hafði spýtu til
að hréinsa ofan af — mykju-
kögg’a af re’ðingnum sem
skinnbjór — haugskjóða —
var höfð yfir til hlifðar. Þeir
sem mokuðu í höfðu hjá sér
spýtu, haugspýtu, er þeir
mörkuðu á skoru við hverja
umferð til þess að hafa tölu
á hlössunum að loknu verki“.
Til skýringar er rétt að
geta þess að í þessari lýsingu
mun Magnús eiga við það
orðafar sem tíðkað;st við
þessa vinnu á uppvaxtarárum
hans í Birtingaholti í Árnes-
sýslu, enda þekktist það flest
austan Þjórsár. Hins vegar
efa ég ekki að annars staðar j
á landinu hafi verið notuð
önnur orð, og veit ég ekki j
einu sinni hvort al’s staðarj
var farið eins að því að bera j
haug á tún á hestum. Væri
fróð’eikur bæði fyrir mnlfræði
og atvinnusögu ef skrifaðar
væru lýsingar á einstökum
þáttum atvinnulífs og dag-
legra starfa í ýmsum héruð-
um landsins áður en fullkomn-
ari verkfæri eða vélar komu
til sögunnar.
Orðabók Sigfúsar
Blöndals.
Allir þeir sem áhuga hafa
á íslenzku máli vita um hina
stóru orðabók Sigfúsar Blön-
dals sem stöðugt er vitnað í.
Hún er fyrsta stóra orðabók
íslenzks máls sem út hefur
komið, en hún V£=' prentuð í
Verður því að draga þær frá
til að komast nær réttu lagi
með orðafjöldann í ailri bók-
inni. Við þann útreikning
fæst orðafjöldinn upp í um
101 þús., og er það mun lægri
ta;a en menn hafa íður kom-
izt. að. Próf. Alexander Jó-
hannesson áætiar í orðsifja-
bók sinni (formnlanum) að í
orðabók Sigfúsar séu um 120
þús. orð. Mismunur þessi mun
að nokkru ievti stafn af því
að ég dró frá það1"rú.m sem
fyrirferðarmiklu ofðin taka
og reiknaði meðaltálið án bess
að telja þau með. t»Auk þess
er vel trú;égt að í minni áætl-
un geti skakknð iffh allt að
8-10%, þegar úrtakið sem
reiknað er eftir, er. svona lít-
ið. Við athugun á öðrum 10
dálkum (201.-205. bis. i orða- !
bókinni) telst mér**þó meðal-
talið minna eða tíéjp 98 orð á!
síðu. Eftir þeirri talningu
ætt.i orðafiöldinn jafnvel að
komast niðitr í 08" þús. Mér
virðist því flest benda t.il þess
að í orðabók Sigfúsár sé ekki
mikið vfir 100 þús. 'orð því að
það er næsta ótrúlegt að með-
altal orðaf jö’dans á þessum 20
dálkum sem ég h?f talið í.séj
svo niikTu minni en meðaltal
allra dálkanna í bókinni, að
frádregnum þessum tíunda
hluta sem fer undir fyrir-
ferðarmestu orðin. Þegar orða-
f jöldi er talinn svona í bókum,
eru aðeins talin uppflettiorðin;
sjálf (ffétletruð oftast., m. a.;
hjá Sigfúsi), bæði samset.t og
ósamsett, en ekki orðasam-
bönd sem sýnd eru við hvert
orð
Mniktnrfm
Reykjavík á árunum 1920- :
1924. Þetta eru 1052 blaðsíð-
ur orðasafns, í stóru broti,
þéttprentaðar. Þetta er ís-
lenzk orðabók með þýðingum
á dönsku og einnig á íslenzku
við mörg orð. Ekki veit ég
hversu mörg íslenzk orð eru
í bókinni. Ýmsir hafa revnt
að telja þau með því að taka
meðaltal nokkurra síðna. Eg
gerði að gamni mínu tilraun
með meðaltal 10 dálka (5
síðan) og fékk 53 orð t.il jafn-
aðar í dálki. Þ.e. 106 á síðu.
En hér kemur fle;ra til greina.
Nær þrettán tylftir orða eru
í bókinni ná yfir hálfa.n dálk
eða meira hvert (mér taldist
við lauslega yfirferð þessi fyr-
irferðarmik'u orð væru alls
154) og vitanlega rugla þau
mjög allan meðaltalsreikning.
Samtals taldist mér svo til að
þau næðu yfir einn tíunda
hluta af allri bókinni, eða<^
nánar til tekið 211 dálka.
Tilk'ynnin
4/
Nr. 14/195&
Innfiutningsskrifstcxfan hefur ákveðið i dag eftir-
farandi hámarksverð í heildsölu og smásölu á inn-
lendum niðursuðuvörum:
Heildsöluv, Smásöluv.
Fiskbollur, 1/1 dós kr. 11,40 kr. 14,65
FiskboTur, 1/2 dós — 7,70 — 9,90
Fiskbúðingur, 1/1 dós — 13,30 — 17,10
Fiskbúðingur, 1/2 dós — 8.10 — 10,40
Murta, 1/2 dós — 10,90 — 14,00
Sjólax, 1/4 dós — 8,00 — 10,30
Gaffalbitar, 1/4 dós — 6,4.5 — 8,30
Kryddsíldarflök, 5 lbs — 54,30 — 69,75
Kryddsíldarftök, 1/2 Ibg .... — 13.80 — 17,75
SaltsVdarflök, 5 lbs — 49.85 — 64,05
Sardínur, 1/4 dós — 6,20 — 7,95
Rækjur, 1/4 dós — 8,80’ — 11,30
Rækjur, 1/2 dós — 28,20 — 36,25
Grænar baunir, 1/1 dós .... — 8,80 — 11,30
Grænar baunir, 1/2 — 5,70 — 7,30
Gulrætur og gr. baun. 1/1 dós — 12,00 — 15,40
Gulrætur og gr. baun. 1/2 dós — 7,05 — 9,05
Gulrætur, 1 /1 dóg — 13,25 — 1705
Gulrætur, 1/2 dós ....... — 8,50 — 10,90
Blandað grænmeti, 1/1 dós .. — 12,50 — 16,05
Bi'andað græn.meti, 1/2 dós .. — 7,65 — 9,85
Rauðrófur, 1 /1 dós — 17,55 — 22,55
Rauðrófur, 1 /2 dós — 10,10 — 13,00
Söluskattur og útflutningssjóðsgjald cr innifalið í
verðinu.
Reykjavík, 5. febrúar 1959.
VerMáfssSjórshn.
Bidstrup teiknaði.