Bændablaðið - 01.01.1993, Síða 5

1.TBL. 7. ÁRG. JAN. - FEB. 1993
EFTIR ÞÓRÐ INGIMARSSON
HEYMETISTURNARNIR
HAFA REYNST MISVEL
- þrátt fyrir mikla fjárfestingu
hefur notkun sumra verið hætt
Á árunum 1979 til 1988 voru
fluttir á bilinu 25 til 30 hey-
metisturnar hingað til lands og
settir upp á sveitabæjum. Með
uppsetningu turnanna hugðust
bændur ieysa eldri heygeymslur
af hólmi og auka hagræðingu með
vinnusparnaði, bæði við heyskap
°8 íljöf að vetri. Með tilkomu
heymetisturna þurfti mun minni
þurrkun heysins á veili en þegar
hey er súgþurrkað í venjulegum
hiöðum. Turnarnir gátu einnig
sparað verulega vinnu á vetrum
þar sem þeir voru búnir sjálf-
virkum losunarbúnaði, sem skil-
aði fóðrinu á færiband inn í gripa-
hús. Á síðustu árum hafa engir
tnrnar verið fluttir inn og sumir
þeirra sem settir höfðu verið upp
hafa nú horfið úr notkun eftir
aðeins nokkur ár. En hvers vegna
varð saga turnanna svo enda-
slepp?
Islenskir bændur hafa alltaf
veriö fremur tregir til aö verka
vothey. Ástæöur þess eru ekki aö
öllu leyti ljósar en þeir hafa fram á
síðustu ár kosið að setja traust sitt
á sólina og vindinn. Þó ruddi vot-
heysverkun sér nokkuð til rúrns á
Gamlir súrheysturnar. Þeir standa
víða ónotaðir enda um margt óhent-
ugir. í fyrra var þannig turn felidur é
bænum Litlu Sandvík i Flóa og er
önnur myndin tekin við það tæki-
færi.
sjötta og sjöunda áratugnum en þá
voru byggðir steinsteyptir votheys-
turnar vfða í sveitum. I þessa turna
var jafnan sett hreint vothey, sem
ekki var forþurrkað á túnum.
Margir bændur gáfust þó fljótlega
upp á notkun turnanna. Að öllum
líkindum vegna þess hversu erfitt
var að koma heyi fyrir f þeim og
ekki sfður aö ná til þess á vetrum
þar sem tæknibúnaöur til aö auð-
velda losun þeirra var annaöhvort
enginn eða mjög frumstæður. Erf-
itt verk var aö handmoka heyi úr
þessum turnum og margir þeirra
hafa nú veriö aflagöir og sumir
brotnir niöur þar sem hætta hefur
stafað af þeim vegna steypu-
skemmda. Eftir aö heymetisturn-
arnir komu til sögunnar var aftur
hafist handa um að byggja votheys-
turna á nokkrum sveitabæjum og
munu einhverjir slíkir turnar enn
vera í notkun. Munurinn á þessum
yngstu votheysturnum og hinum
eldri mun einnig vera sá að ein-
hverjum tæknibúnaði var komiö
fyrir til að ná heyinu úr þeim.
Heymetisturnarnir
of stórir - of
mikill stofnkostnaður
Þeir heymetisturnar sem fluttir
voru hingað til lands voru reistir úr
verksmiðjuframleiddum bygging-
areiningum. Þeir voru á bilinu
15,15 til 24,60 metrar á hæö og
þvermál þeirra var frá 5,33 metr-
um f 7,62 metra. Þessi mannvirki
voru dýr að sama skapi og þau
voru stór.
Trúlega hefur mikill stofn-
kostnaður vegna kaupa og upp-
setningar þeirra valdið því að
bændur voru hikandi þegar turna-
væðingin var annarsvegar og fleiri
turnar risu ekki hér á landi en raun
ber vitni. Stærðin var einnig óhent-
ug þar sem margir bændur höföu
ekki not fyrir svo stórar heygeymsl-
ur en þeir tóku aö meðaltali vetr-
arfóöur fyrir á bilinu 40 til 60
mjólkurkýr.
Tæknilegir
örðugleikar við losun
Grétar Einarsson, fram-
kvæmdastjóri Bútæknideildar
RALA á Hvanneyri, sagöi f samtali
viö BÆNDABLAÐIÐ aö notkun
turnanna hefði gengið misjafnlega.
Á sumum bæjum heföi allt gengiö
mjög vel en annarsstaðar heföu
komiö fram ýmsir tæknilegir örö-
ugleikar. Grétar sagöi aö þessir
turnar hefðu ýmist veriö búnir
topplosunar- eöa botnlosunar-
búnaöi og kvaðst hann álíta aö
botnlosunarbúnaöurinn hafi ekki
reynst eins vel. Vandi hafi skapast
ef búnaðurinn bilaði en þá er ekki
mögulegt aö ná fóöri úr turnun-
um. Einnig heföi boriö á þvf viö
botnlosun aö heymassinn heföi
ekki sigiö niöur jafnt og tekiö heföi
veriö neöan af honum og þvf
myndast tómarúm f turnunum aö
neðan. Síðan heföi heymassinn
falliö og þannig skapast mikið álag
á turnana, sem spurning væri um
hvort þeir þyldu. Grétar kvaöst
hafa séð heymetisturna í Dan-
mörku sem hefðu laskast af
framangreindum orsökum en
kvaöst ekki vita hvort þessa vanda
heföi gætt í sama mæii hér.
Grétar sagði aö þessi losunar-
vandi væri þó ekki algildur og
kvaðst þekkja dæmi þar sem allt
hefði gengið vel og turnar væru í
fullri notkun. Þegar þessi atriði
voru borin undir Gunnar M. Jón-
asson, byggingafulltrúa hjá Stofn-
lánadeild Landbúnaðarins, tók
hann undir aö vandamál hefðu
gert vart við sig varðandi losun
turnanna og losunarbúnaðurinn
verið viðhaldsfrekur - f sumum
tilvikum aö minnsta kosti.
Lagst gegn
turnavæðingunni
Um gæöi fóöurs sem verkaö
er í heymetisturnum sagöi Grétar
Einarsson að ef farið væri eftir
ákveönum grundvallarreglum, gras
slegiö á réttum sprettutíma og
forþurrkun þess væri nægileg - um
40% þurrefni - væri hægt aö fá
mjög gott fóður meö þessari verk-
unaraðferð. Hann sagöi aö leið-
beiningaþjónustan hefði lagt mikla
áherslu á aö bændur forþurrkuöu
heyiö í turnana en reyndu ekki aö
heyja í þá hreint vothey. Aðspurö-
ur sagöi Grétar Einarsson aö Bú-
tæknideildin hefði þó alltaf heldur
lagst gegn þessari þróun.:
"Viö fengum danska tækni-
menn hingað til lands til skrafs og
ráöagerða um hvort heyverkun
framtföarinnar væri fólgin f bygg-
ingu heymetisturna og að fengnum
niðurstöðum þeirra athugana
komumst viö aö þeirri niðurstööu
að þetta hentaöi ekki frá hagrænu
sjónarmiöi þar sem stofnkostnaður
Heymetisturn í Flóa. Turninn er meö topplosunarbúnaði og
hefur aö sögn eigenda reynst mjög vel.
væri mikill. Því náði þessi þróun
aldrei mjög langt hér á landi."
Bilanir og veðurálag
Þótt einstökum bændum hafi
gengið vel að nota heymetisturn-
ana og þeir séu enn í fullri notkun
á sumum þeirra bæja þar sem þeir
voru settir upp, hefur notkun
annarra veriö hætt. Ýmsar orsakir
geta legið þar að baki svo sem
búháttabreytingar er leitt hafi til
minnkandi fóðurnotkunar en einn-
ig koma erfiðleikar við notkun
turnanna þar viö sögu. Áberandi
hefur veriö að botnlosunarbúnaö-
ur turnanna hefur ekki reynst sem
skyldi - bilanatföni veriö ör auk
þess sem búnaöurinn hafi í sumum
tilfellum þurft aö ganga mikið til
aö ná nægilegu fóöri úr turnunum
fyrir hvert mál. Þar sem um raf-
drifmn búnaö sé aö ræöa hafi los-
unarkostnaður þannig getaö fariö
langt úr hófi fram. Dæmi um þaö
kom meðal annars fram í samtali
viö héraðsráöunaut hjá Búnaöar-
sambandi Austurlands á Egilsstöð-
um.
Þá eru dæmi um að turnar hafi
ekki staðist veðurálag og þekkt
dæmi um það er frá Grund f
Svínadal í Austur-Húnavatnssýslu,
þar sem heymetisturn eyðilagöist í
fárviöri. Gunnar M. Jónasson
sagði ljóst aö turninn á Grund
heföi ekki staðist þaö álag sem
veröur við íslenskar aöstæöur. Til
væri myndband af atburðinum og
kvaðst hann hafa fengið það og
fariö meö á norræna ráðstefnu þar
sem unniö hafi verið að sam-
ræmingu á stöðlum fyrir byggingar
sem þessar.
Turninn heföi verið svo illa
farinn aö hætta hafi stafaö af
honum og hann því verið tekinn
niður. Gunnar kvaöst ekki vita til
aö fleiri turnar heföu verið teknir
niöur þótt nokkrir þeirra séu ekki
lengur í notkun.
Rúllutæknin stöðvaði
turnavæðinguna
Þróun heymetisturnanna náöi
aldrei langt. Orsakir þess munu
einkum vera af tvennum toga:
Annars vegar kröföust kaup og
uppsetning turnanna mikilla fjár-
festinga, sem ekki skiluðu aröi í
samanburði viö það sem til var
lagt. Turnarnir hentuðu einungis
mjög stórum búum þar sem stofn-
kostnaður viö byggingu minni
turna var hlutfallslega meiri. Þá var
einnig mjög hæpið - kostnaðar
vegna - að fjárfesta í heymetisturni
til viöbótar öðrum heygeymslum á
bújöröum en aö sögn þeirra Grét-
ars Einarssonar og Gunnars M.
Jónassonar voru nokkur brögö aö
því að bændur sem keyptu hey-
metisturna hafi notað þá jafnframt
öörum heygeymsluaðferöum.
Hinsvegar barst ný tækni til
heygeymslu til landsins eftir miðjan
nfunda áratuginn - rúllutæknin -
sem nú hefur náö mikilli út-
breiðslu. Þótt allmikill stofn-
kostnaður og nokkur rekstrar-
kostnaður sé rúlluvæðingunni
samfara þá eru þaö nánast smá-
munir hjá því sem bygging heymet-
isturnanna var. Enginn heymetis-
turn hefur verið reistur frá því
bændur hófu aö taka rúllutæknina
íþjónustu sfna fyrir alvöru. Því má
gera ráð fyrir að rúlluheyskapurinn
hafi ýtt hugmyndum um byggingu
heymetisturna endanlega til hliðar.
Nýjung sem
ekki átti erindi
Eftir stendur þó aö fjárfest var
í hátt í 30 heymetisturnum á
síðasta áratug. Þaö er mikiö
vafamál að þessar fjárfestingar hafi
skilaö sér, nema þá helst þar sem
mjög stór bú hafa átt f hlut. Erfitt
er þó aö fullyrða aö tilkoma turn-
anna hafi í öllum tilvikum veriö
mistök - ekki síst þar sem þeir eru
ekki fleiri en raun ber vitni - en
reynslan hefur engu aö síður sýnt
að sú ákvöröun leiðbeininga-
þjónustunnar aö mæla ekki meö
þessari heyverkunaraöferö hefur
haft við full rök aö styðjast.
Heymetisturnarnir voru nýjung í
íslenskum landbúnaði sem ekki átti
þangað erindi.
ÞI