Bændablaðið - 19.11.2009, Blaðsíða 12

12 Bændablaðið | fimmtudagur 19. nóvember 2009
Það sætir nokkrum tíðindum að
eftir að Snorri Sturluson hefur
legið í gröf sinni vel á áttundu öld
sé það ekki fyrr en nú sem fyrsta
heildstæða ævisaga hans kemur
út. Sá sem ber ábyrgð á henni er
Óskar Guðmundsson sagnfræð-
ingur, rithöfundur og blaðamað-
ur í Véum í Reykholti. Hann
hefur gefið út fjölda rita af sagn-
fræðilegum toga og ber þar hæst
bókaflokkinn Aldirnar en þar
skrifaði Óskar um tímann frá
landnámi fram undir siðaskipti.
Þegar blaðamaður Bænda blaðs-
ins kemur á fund Óskars segir hann
að það hafi í raun verið grúskið
sem fylgdi þeim bókum sem leiddu
hann á fund Snorra skömmu fyrir
aldamótin. Hann hafi verið mjög
fyrirferðarmikill, en af einhverjum
undarlegum ástæðum hafi enginn
tekið sér það fyrir hendur fyrr að
rita ævisögu hans.
„Það hafa margir skrifað ágrip
eða tekið fyrir vissa þætti í lífi hans,
gjarnan út frá bókmenntafræðilegu
sjónarhorni. Um þetta eru til marg-
ar fínar bækur og ritgerðir. En
heildstæð ævisaga hefur ekki verið
til, tilraun til að draga saman ævi
hans frá upphafi til enda og segja
sögu hans og þess samfélags sem
hann lifði í. Þá þegar vaknaði áhugi
minn á manninum og öllu því sem
honum tengdist. Það dró heldur
ekki úr því að ég var þá byrjaður
að koma hingað upp í Reykholt, í
miðaldasetrið Snorrastofu, rann-
sóknastofu í miðaldafræðum sem
hér er starfrækt. Þar vann ég nokkr-
um sinnum á ári fyrstu árin sem
ég vann að Öldunum. Þá fékk ég
löngun til að koma mér fyrir hér til
frambúðar. “
Þekkingin hefur aukist
Með hvaða hætti var Snorri fyr-
irferðarmikill?
„Hann er fyrirferðarmikill sem
höfundur bóka sem við leitum til
þegar við viljum fræðast um trúar-
brögð og sögu Íslands og Noregs.
Mjög mikið af þeim heimildum
sem rak á fjörur mínar var ættað
frá Snorra, til hans leitar maður um
trúarbrögð og sögu fyrstu aldanna.
Á 12. og 13. öld eru bæði fóstur-
fjölskylda hans, Oddaverjar, og
blóðtengdir ættmenn, Sturlungar,
svipmesta fólkið í stjórnmálum
landsins. Það er ekki hægt að rekja
sögu þessara alda án þess að rekja
sögu Snorra. Hann var því fyrir-
ferðarmikill sem skáld, rithöfundur,
stjórnmálamaður og áhrifamaður
um þróun Íslands í umheiminum og
eins hvernig hann samþættar menn-
ingarauðmagn stjórnmálaafskiptum
sínum.“
Heimildir um manninn Snorra
eru sennilega af skornum skammti
en hefur það eitthvað breyst á und-
anförnum árum?
„Það er svo margt sem hefur
bæst við þekkingarforða nútíma-
mannsins um miðaldir. Hér í
Reykholti hefur til dæmis verið í
gangi miðaldaverkefni sem kennt
er við staðinn en það snýst um
að rannsaka miðaldir frá ýmsum
sjónarhornum, sagnfræðilega, út
frá bókmenntun, alls kyns nátt-
úrufræðum og fornleifafræði.
Fyrir þessu verkefni hafa þau
farið Helgi Þorláksson og Guðrún
Sveinbjarnardóttir. Út úr því hafa
komið rannsóknarniðurstöður sem
komist hafa á þrykk, tvær bækur og
fleiri eru á leiðinni. Ég hef að sjálf-
sögðu notið mjög góðs af þessu.“
Vekur vonandi umræður
Ertu að breyta þeirri mynd sem
Íslendingar hafa haft af Snorra?
„Það hafa verið gefnar marg-
ar myndir af Snorra og menn hafa
deilt um þátt hans í stjórnmálaþró-
un og öðru, meira að segja um útlit
hans. Það hefur verið sérstök íþrótt
hér á landi um aldaskeið að taka
afstöðu með og á móti mönnum og
flokkum sem til urðu á 13. öld og
sjálfur hef ég verið í ófáum sam-
kvæmum sem leyst hafa upp í harð-
vítugar deilur um það hvort Gissur
Þorvaldsson og Sturla Sighvatsson,
helstu fjandmenn Snorra, hafi verið
meiri bófar en hann.
Ég á því fastlega von á því
að þessi bók veki umræður. Ég
reyni markvisst að varpa ljósi á
ýmsa þætti í ævi hans sem verið
hafa óljósir áður, svo sem hvernig
hann komst til valda og áhrifa. Ég
reyni að leiða rök að margvísleg-
um venslum og tengslum sem ekki
hefur verið áður gert. Sömuleiðis
reyni ég að sýna fram á í hversu
víðtækum tengslum hann var við
Noreg og evrópskt samfélag. Þessi
tengsl, bæði í gegnum kaþólsku
kirkjuna og norsku hirðina, voru
miklu meiri en margur hyggur.
Í uppeldi sínu er Snorri tengdur
beint Magnúsi berfættum Noregs-
konungi en Jón Loftsson fóstri hans
var dóttursonur Magnúsar. Það er
einn af aðgöngumiðum hans inn
í norsku hirðina að hann er sem
ungur maður farinn að senda kvæði
til norskra konunga og landsstjórn-
enda og þiggja laun fyrir. Til þess
að geta gert þetta þurfti hann að vísa
til einhverra tengsla. Þegar hann fer
í sína fyrri utanlandsferð, kominn
að fertugu, er honum tekið eins og
konungur væri. Ég rek þessa ferð
eftir heimildum og álykta einnig
með ítarlegri hætti en áður hefur
verið gert. Ég hef þegar heyrt frá
ástríðufullum Sturlungumönnum
að margt lýsist upp og verði ljósara
þó þeir séu ekki sammála öllu.“
Evrópskur höfðingi, trúmaður og
valdapólitíkus
Snorri er alinn upp í evrópskri
menningu.
„Já, hann er alinn upp á stað
þar sem voru tengsl við Frakkland,
Þýskaland, Orkneyjar, England,
Grænland, auk sambandanna við
Noreg. Það er hægt að rekja feril
bókmennta og menntunar þessa
sömu vegu. Jón Loftsson var
afkomandi Sæmundar fróða og í
Odda var skóli. Í þessu ljósi verða
viðfangsefni Snorra sem rithöfund-
ar og fræðimanns þeim mun skilj-
anlegri. Við þetta bætist ýmislegt
fleira sem ég tíni til og ýtir undir að
hann fjalli um Eddufræði og kon-
ungasögur síðar á ævinni.“
Hver var tilgangur hans með
skrif unum?
„Snorri Sturluson var eins og
margir stjórnmálamenn tvöfaldur
í roðinu og nokkur tvíhyggja ein-
kenndi ævi hans og viðhorf. Annars
vegar má skynja mikið trygglyndi
og aðdáun á norska konungsveld-
inu, en á sama tíma verður einnig
vart efasemda og gagnrýni í þess
garð. Ef konungarnir voru góðir við
Íslendinga voru engir menn eins
miklir kóngsins menn og þeir, það
var raunar einkenni á íslenskum
höfðingjum. Snorri er hvort tveggja
eins og sjá má í konungasögunum,
ekki síst Ólafs sögu helga þar sem
vel sést aðdáun Snorra á þeim sem
eru að keppa við konunginn og
þola honum ekki kúgun og ofræði.
Maður sér hann sjálfan oft í þeim
sem hann hefur dálæti á, upp-
reisnarhöfðingjunum. Hann gerir
sjálfur pólitískt bandalag við keppi-
naut Hákonar konungs, Skúla jarl
og síðar hertoga sem varð raunar
kóngur í hluta Noregs áður en yfir
lauk. Skúli gerði Snorra að jarli yfir
Íslandi.
Atburðarásin er oft á tíðum
mjög dramatísk og viðburðir á
Íslandi voru ótrúlega oft eins og
spegilmynd af samskonar viðburð-
um í Noregi. Þar var margt líkt
með Skúla og Snorra. Báðir voru
þeir trúarlegir leiðtogar og stofn-
uðu klaustur og báðir féllu þeir
fyrir tengdasonum sínum, Skúli
fyrir Hákoni konungi og Snorri
fyrir Gissuri Þorvaldssyni sem varð
síðar jarl.
Þessar menningarmiðstöðvar,
kirkjumiðstöðvarnar, voru merki-
legar, þar sem saman voru komn-
ir lærðir menn sem gengu saman
til tíða og lögðu stund á tónlist,
bókmenntir og fleiri andleg störf.
Þannig kirkjumiðstöð var í Odda
og einnig í Reykholti, þegar
fyrir daga Snorra, og í Stafholti í
Stafholtstungum sem Snorri réð
yfir. Jón Loftsson í Odda var greini-
lega fyrirmynd Snorra í lífinu, hann
gaf elsta syni sínum nafn hans, Jóni
murta. Snorri er friðsemdarmaður á
riddaraöld eins og Jón.“
Örlátur og kaldlyndur
Er það ekki sérkennilegt að Snorri
skuli leika svo stórt hlutverk á þess-
ari ófriðaröld en lyftir samt aldrei
sverði sjálfur?
„Jú, en hann er oft með stóra
heri og mætir með þá. Hann hefur
stórt og voldugt virki um þorp sitt
hér í Reykholti, allt til að sýna mátt
sinn og megin og hræða aðra frá
því að beita vopnum. Það eru fleiri
skuggahliðar á honum. Til dæmis
hélt hann glæsilegar veislur hér í
Reykholti en gat verið naumur og
kaldlyndur gagnvart sínum nán-
ustu, þar á meðal börnum sínum.
Ég reyni að skýra ýmislegt þess
háttar í fari hans í þessari sögu.“
Hvernig bóndi var Snorri?
„Svona miðstöðvar fólu það í
sér að hér var stór kirkja þar sem
kristnir höfðingjar gengu til tíða
kvölds og morgna. Menn voru virk-
ir í daglegri hvunndagskristni sem
einnig tók til hreinlætis, það sýnir
alls konar vatnsnotkun. Miðstöðin
átti margar jarðir og ítök víða,
strandaítök, selaítök og margt
fleira. Undir hana heyrðu líka goð-
orð og Snorri safnaði þeim undir
sig á Vestur- og Norðurlandi. Hann
réði því yfir stórum hluta landsins
og átti tugi ef ekki hundruð jarða.
Margt bendir til þess að það
hafi verið verkaskipting milli búa.
Þannig segir til dæmis frá því að
eitt árið hafi verið sandvetur og
hart í ári og það ár tapaði bú Snorra
á Svignaskarði á annað hundrað
nauta. Þetta gefur til kynna að þar
hafi verið sérhæft stórbú. Reyndar
var nautgriparækt útbreiddari á
þessum tíma en síðar varð þegar
kólnaði og sauðfjárræktin varð
algengari. Snorri átti líka stórbýli
víða þar sem akuryrkja var stund-
uð, svo sem á Bessastöðum og
Eyvindarstöðum á Álftanesi, einnig
í Rangárþingi og Húnaþingi, auk
þessara býla sem hann réði mestu
yfir hér í Borgarfirði, Stafholti,
Deildartungu og Reykholti.
Það má af ýmsu ráða að Snorri
hefur haldið hirð með þjónustu-
fólki, bæði hér og á utanlandsferð-
um. Til dæmis má nefna að þegar
sonur hans fór utan fylgdi honum
þjónustulið. Hann hefur verið höfð-
ingi á svipuðum skala og stórútrás-
armenn nútímans.“
Hversu mikilvægur er Snorri í
nútímanum?
„Snorri er náttúrlega sígildur
Íslendingur með kostum og göll-
um. Það má segja að bæði það
besta og það versta sem Íslendingar
eiga í fórum sínum kristallist í
honum. Hann lét á köflum stjórn-
ast af græðgi og ofdirfð, en þetta
er líka maðurinn sem gaf eftirkom-
endum sínum það menningarefni
sem aldrei þrýtur. Við njótum verka
Snorra Sturlusonar enn þann dag
í dag, okkur til gagns og yndis.
Það er líka umhugsunarefni núna
þegar við lifum í samfélagi sem
er ekki svo ólíkt því sem í bræði
sinni fyrirkom Snorra Sturlusyni
23. september 1241,“ segir Óskar
Guðmundsson.
–ÞH
Ný bók fyrir
veðuráhugamenn
Íslandsveður
Áhugi á veðurfari er flestum
í blóð borinn, en sumar stétt-
ir eiga meira undir veðrinu
en aðrar. Þeirra á meðal eru
bændur sem eru háðir góðu
veðri á úrslitastundum í sínum
búrekstri. Algengt er meðal
bænda að fylgjast grannt með
veðurfréttum og margir spá
sjálfir í veðrið, skrá hjá sér það
sem athyglisvert þykir og bera
saman við fyrri reynslu.
Nú er komin út bók sem hlýt-
ur að teljast gott hjálpargagn í
þessari viðleitni. Það er bókin
Íslandsveður sem Veröld gefur út.
Höfundar hennar eru veðurfrétta-
maðurinn góðkunni Sigurður Þ.
Ragnarsson – þekktur undir heit-
inu Siggi stormur – og eiginkona
hans, Hólmfríður Þórisdóttir ís-
lenskufræðingur.
Undirtitill verksins er Ham-
farir, veður og fróðleikur um sögu
og samtíð alla daga ársins. Þetta
lýsir efni bókarinnar allvel en þó
vantar það sem plássfrekast er og
á margan hátt nýstárlegast, en það
er veðurfarsdagbók sem lesendur
geta fært inn sjálfir fyrir hvern
dag ársins.
Bókin skiptist í þrjá hluta og
í inngangi lýsa höfundar þeim
þannig:
Í fyrsta hluta bókarinnar,
„Veður athugunum á jörðu niðri“,
er fjallað um hvernig veðurathug-
anir eru gerðar og þar er ennfrem-
ur að finna upplýsingar um hvern-
ig gera má fullgildar veðurathug-
anir án þess að beita flóknum
tækjabúnaði.
Í öðrum hluta bókarinnar er
að finna veðurdagbók og ýmsan
fróðleik tengdan viðkomandi
degi. Samtvinnaður við veðurdag-
bókina er ítarlegur annáll veður-
og náttúruhamfara. Hér og þar er
svo kryddað með þjóðlegum fróð-
leik og tilvitnunum í bókmenntir
sem tengjast veðri.
Í lokahluta bókarinnar, sem
ber heitið „Al menn hagnýt veður-
fræði“, er svo að finna kafla fyrir
þá sem vilja vita meira. Þar er
fjallað um ýmsa þætti veðurfræði
og hugtök sem notuð eru í faginu
og leitast við að miðla upplýsing-
unum á aðgengilegan hátt.
Bók þeirra hjónanna er 296 bls.
að stærð, prentuð í Odda. Við birt-
um til fróðleiks eina dagbókarsíð-
una úr bókinni.
–ÞH
Það vantaði ævisögu Snorra
Óskar Guðmundsson rithöfundur og sagnfræðingur tekinn tali í Reykholti
Óskar Guðmundsson við styttu Vigelands af Snorra sem Norðmenn gáfu
Íslendingum á sínum tíma.