Bændablaðið - 12.05.2011, Blaðsíða 30

30 Bændablaðið | fimmtudagur 12. maí 2011
Nokkur umræða hefur verið á
undanförnu um skort á nýliðun
í mjólkurframleiðslunni, ásamt
fullyrðingum um að ógjörningur
sé fyrir nýja aðila að hasla sér völl
í greininni, því jarðir til mjólkur-
framleiðslu séu svo óheyrilega
dýrar.
Þessar fullyrðingar hafa verið
settar fram án nokkurs frekari
rökstuðnings. Þá hefur það verið
nefnt að engu sé líkara en að for-
svarsmenn LK haldi að núverandi
kúabændur séu eilífir og skortur
sé á framtíðarsýn samtakanna í
þessum efnum. Því er til að svara
að það hefur ávallt verið stefna
Landssambands kúabænda að
nýliðun verði best tryggð, með
því að afkoma greinarinnar sé með
þeim hætti að hún sé samkeppnis-
fær við aðrar atvinnugreinar um
fólk og fjármagn. Kannski er eini
raunverulegi nýliðunarvandinn
nú um stundir sá að enginn vill
fara út úr greininni. Einn reyndasti
fasteignasali landsins í þessum
efnum tjáði mér að honum væri
ekki kunnugt um neitt kúabú þar
sem raunverulegur söluvilji væri
til staðar. Þá bendir framboð á
greiðslumarki sem boðið var til
sölu á kvótamarkaði þann 1.apríl
sl. einnig eindregið til hins sama.
Ég trúi ekki öðru en allir geti sam-
mælst um að hver og einn eigi að
vera sjálfráða um eigin búskapar-
lok.
En er endurnýjun stéttarinnar
eitthvað erfiðari nú um stundir en
oft áður? Ég man reyndar ekki eftir
öðru en hrakspármenn hvers tíma
hafa ávallt talið algerlega vonlaust
fyrir efnalítið ungt fólk að hasla
sér völl í mjólkurframleiðslu. Í
þessum efnum hafa ýmsir starfandi
bændur á hverjum tíma verið ein-
hverjir ötulustu úrtölumennirnir.
Það kveður því við nokkuð nýjan
tón að nú séu það helst talsmenn
ungbænda og ráðherra málaflokks-
ins sem slíkan hræðsluáróður
stunda. Það skal þó ekki dregið
úr því að það hefur aldrei verið
auðvelt að hefja búskap, en stað-
reyndin er sem betur fer samt sú að
í langflestum tilfellum hafa hlut-
irnir gengið upp. Þetta er og hefur
ávallt verið mikið átak sem getur
vel gengið upp, ef fólk er reiðubúið
að leggja á sig mikla vinnu.
Ég held að áður en slíkar full-
yrðingar eru settar fram sé rétt að
skoða þessa hluti í sögulegu sam-
hengi. Nærtækast er að líta í eigin
rann, en undirritaður kom efnalítill
inn í greinina á vordögum 1991 og
keypti þá kúabú í fullum rekstri
með 105 þúsund lítra greiðslumark
af óskyldum aðila uppá 24 millj-
ónir. Enn eru í fersku minni tölur
úr rekstraráætlun þeirri sem lögð
var til grundvallar kaupunum, en
hún gerði ráð fyrir búgreinatekjum
uppá 5.250 þús. krónur þannig að
kaupverð jarðarinnar var ársveltan
sinnum 4,6. Á þeirri jörð bjuggum
við svo í níu ár, uns ákveðið var
að flytja sig aðeins til og aftur
var keypt kúabú í fullum rekstri
með 140 þús.lítra greiðslumark,
einnig af óskyldum aðila og í þetta
sinn á 53 milljónir. Ársveltan á
því búi hefur líkast til verið í
kring um 11 milljónir og kaup-
verðið því ársveltan sinnum 4,8.
Mín tilfinning er sú, eftir að hafa
fylgst með þessum markaði um
árabil að í gegnum tíðina hafi þetta
hlutfall oftast legið á bilinu 4-5
sinnum ársveltan fyrir þokkalega
uppbyggðar jarðir. Auðvitað eru
til einhverjar undantekningar frá
þessu, svo sem þegar góðærið stóð
sem hæst, en þá fór jarðaverð líkt
og annað fasteignaverð í hæstu
hæðir. Það er hinsvegar ekkert sem
bendir til annars en það muni aftur
ná fyrrgreindu jafnvægi. Þrátt
fyrir að það kunni að vera ein-
hverjum torskilið, þá er fjárfest-
ing í mjólkurframleiðslu ekkert
öðrvísi en fjárfesting í öðrum
atvinnurekstri. Þeir sem fjárfesta
í slíkum rekstri gera það í þeirri
trú að fjárfestingin renti sig og
gildir þá einu hvort viðkomandi á
fjármagn til kaupanna eða þarf að
byggja á lánsfé. Yfirleitt hafa hins-
vegar vel uppbyggðar jarðir oftast
nær selst á verði sem er langt innan
við þau áþreifanlegu verðmæti sem
að baki liggja.
Að mínu mati er einn mikil-
vægasti þátturinn í sambandi við
nýliðun gott aðgengi að lánsfé á
hagstæðum kjörum, þar er verk að
vinna. Það þarf að koma fjármála-
fyrirtækjum í skilning um að eitt-
hvert albesta veð sem til er í veröld-
inni er land og því ætti að vera hægt
að lána út á land sérstaklega, á mun
betri kjörum en út á margt annað.
Illa ígrundaðar stjórnvaldsákvarð-
anir um breytingar á starfsumhverfi
sem og á þeim lagaramma, sem
gildir um starfsemi af þessu tagi,
geta því haft mjög neikvæð áhrif
á nýliðun greinarinnar. Það verður
til að mynda ekki betur séð en ef
þau frumvarpsdrög um breytingar
á jarða- og ábúðalögum sem kynnt
voru nýlega nái fram að ganga muni
þrengjast mjög um lánamöguleika
með ófyrirsjáanlegum áhrifum á
nýliðun og uppbyggingu á allri
atvinnustarfsemi í sveitum landsins.
Þess utan eru þessar fyrirhuguðu
lagabreytingar einhver ótrúlegasta
aðför síðari tíma að eignum og
eignarrétti til sveita, en þeim verða
ekki gerð frekari skil að þessu sinni.
Raddir kúabænda
Nýliðun í mjólkurframleiðslu
Síðastliðin þrjú ár hefur mikil
áhersla verið lögð á að bæta
skýrsluhald í nautgriparækt.
Stærstu áfangarnir í þeirri við-
leitni eru eflaust tilkoma miðlæga
skýrsluhaldskerfisins HUPPU og
í kjölfarið gæðastýrt skýrsluhald
í nautgriparækt. Nú þegar hvort
tveggja hefur slitið barnsskónum
er orðið tímabært að huga að því
hvernig við getum gert enn betur
og þannig byggt á þeim árangri
sem náðst hefur.
Skýrsluhaldið er grunnurinn að
ræktunarstarfinu sem síðan á að skila
okkur betri gripum til framleiðslunn-
ar. Í gegnum skýrsluhaldið söfnum
við upplýsingum um þá eiginleika
sem við teljum verðmæta og viljum
því leggja áherslu á að bæta. Þannig
endurspeglar skýrsluhaldið í raun
þau markmið sem við höfum sett
okkur varðandi ræktun, og á það jafnt
við um allar þær búfjártegundir sem
við erum að vinna með.
Kapp á að efla skýrsluhaldið
Ræktunarmarkmið íslensku kýrinnar
miða að því að ná fram afurðasömum,
sterkbyggðum, endingargóðum og
hraustum gripum. Til að ná þessum
markmiðum hafa ýmsir eiginleikar
verið skilgreindir, upplýsingum um
þá safnað í gegnum skýrsluhaldið
og niðurstöður úrvinnslu þeirra upp-
lýsinga síðan notaðar til að leggja
mat á hvaða gripir það eru sem við
teljum æskilegt að nota til að búa til
næstu kynslóð. Það þarf þó alltaf að
hafa það í huga að öryggi matsins
er aldrei meira en gæði gagnanna
sem liggja því til grundvallar og þá
erum við komin að mikilvægi þess
að leggja allt kapp á að efla skýrslu-
haldið eins og okkur frekast er unnt.
Margvíslegar aðferðir eru mögu-
legar til að ná betra og öruggara mati
á kynbótagildi gripanna. Við getum
tekið einstaka eiginleika, fundið
nýjar og betri leiðir til að meta þá
og þannig náð betur að fanga hvaða
gripir eru eftirsóttir til undaneldis
og hverjir ekki. Nýjar nálganir við
úrvinnslu gagnanna og öflugri reikni-
aðferðir geta líka hjálpað okkur og nú
hefur erfðatæknin opnað möguleika
á því að skoða raunverulega sam-
setningu erfðavísa einstakra gripa
og nýta í kynbótastarfið.
Rúmlega 600 bændur eru skráðir í
skýrsluhald í nautgriparækt, sem eru
tæp 90% þeirra sem framleiða mjólk
á Íslandi. Þegar unnið er með smáan
erfðahóp líkt og í tilfelli íslensku
kýrinnar er mikilvægt að virkja sem
flesta gripi inn í ræktunarstarfið í
gegnum skýrsluhaldið. Mikið hefur
verið rætt um þann skaða sem hlýst
af notkun heimanauta og hvaða áhrif
mikil heimanautanotkun íslenskra
bænda hefur á mögulegar framfarir
í ræktunarstarfinu, en það er ljóst að
hér eigum við líka óplægðan akur
því gripir á þessum búum standa
algerlega fyrir utan ræktunarstarfið.
Það er ánægjulegt að sjá og finna
mikinn áhuga bænda á ræktunar-
málum. Menn hafa ákveðnar skoð-
anir og hika ekki við að koma þeim á
framfæri. Þannig náum við líka best
að skapa umræðu og virkja alla til
að taka þátt í ræktunarstarfinu. Við
viljum leggja allt kapp á að auka
öryggi afkvæmadóma nautanna og
skoða nýja möguleika á að meta þá
eiginleika sem við teljum verðmæta.
Til þess þurfum við að fá sem flesta
gripi virka inn í skýrsluhaldið.
Það getur oft verið gaman að leika
sér með tölur. Við höfum gjarnan
haldið því á lofti að ef við náum að
útrýma þessari miklu notkun heim-
anauta, þá gætum við bæði stækkað
afkvæmahópa hvers nauts sem
kemur til dóms og fjölgað þeim naut-
um sem hægt er að afkvæmaprófa
með nægjanlegu öryggi. Nú liggur
nýtt kynbótamat fyrir í nautgripa-
rækt. Fagráð í nautgriparækt mun
fjalla um niðurstöður afkvæma-
dóms nautaárgangs 2005 en það er
ljóst að eins og svo oft áður erum
við ekki með nægjanlegan fjölda
dætra bak við öll nautin til að geta
tekið ákvörðun um áframhaldandi
notkun þeirra. Því þurfa þau naut
að bíða endanlegs dóms þar til
frekari upplýsingar hafa safnast
um dætur þeirra en eðli málsins
samkvæmt tefur þetta framkvæmd
kynbótastarfsins og þar með erfða-
framfarir.
Getum við eflt ræktunarstarfið
enn frekar?
Með því að fá fleiri bændur inn í
skýrsluhaldið getum við eflt rækt-
unarstarfið enn frekar og komist
nær því að ná mestu mögulegu
framförum í þeim eiginleikum
sem við ræktum fyrir. Gæðastýrt
skýrsluhald í nautgriparækt var
fyrsta skrefið í þá átt að launa
bændum fyrir að ástunda góð
vinnubrögð í skýrsluhaldi. Það
þekkist t.d. í Noregi að skýrslu-
haldsbændur fái hærra verð fyrir
framleiðslu sína en þeir sem kjósa
að standa fyrir utan ræktunar-
starfið. Ræktunarstarf í íslenskri
nautgriparækt er rekið fyrir fé úr
sameiginlegum sjóðum. Á tímum
niðurskurðar kemur eðlilega upp
sú spurning hvort rétt sé að allir
njóti sama réttar til að nýta sér
ávinning ræktunarstarfsins, hvort
sem þeir leggja eitthvað af mörk-
um til þess eða ekki.
Við eigum augljósa möguleika á
að efla ræktunarstarfið enn frekar
með því að bæta skýrsluhalds-
þátttöku. Þá hefur hér ekki verið
minnst á skýrsluhaldið sem öflugt
tól fyrir bóndann í stjórn búsins, sem
það að sjálfsögðu er.
Með tilkomu HUPPU skýrslu-
haldskerfis í nautgriparækt hefur
aðgengi bænda að skýrsluhalds-
upplýsingum verið aukið til muna,
skráningar upplýsinga eru nú í mun
meira mæli í höndum bænda sjálfra.
Þá eru nýjustu upplýsingar um hjörð-
ina nú aðgengilegar bændum inni
í kerfinu hvenær sem menn vilja
nálgast þær. Ég vil hvetja þá bændur,
sem ekki eru nú þegar þátttakendur
í skýrsluhaldi í nautgriparækt, til að
kynna sér málið. Ávinningur þátt-
töku er ótvíræður, hvort sem horft er
á upplýsingasöfnun fyrir búrekstur-
inn eða eflingu hins sameiginlega
ræktunarstarfs sem allir njóta síðan
góðs af. Hægt er að hafa samband
við nautgriparæktarráðunauta BÍ eða
héraðsráðunauta viðkomandi bún-
aðarsambands til að fá aðstoð við
að hefja skýrsluhald.
Skýrsluhaldið er grunnurinn að ræktunarstarfinu
Fjóstíran
Líf og starf
Ráðunautur í nautgriparækt
Gunnfríður E. Hreiðarsdóttir
Jóhann Nikulásson
Stóru Hildisey 2, stjórnarmaður í LK
Síðastliðið haust kom í ljós að
bæði fóður og afurðir frá bæjum
í Engidal í Skutulsfirði voru meng-
aðar af díoxíni en allt bendir til
þess að mengunina megi rekja til
sorpbrennslustöðvarinnar Funa.
Í apríl síðastliðnum var síðan
kynnt áfangaskýrsla sérfræðihóps
á vegum Matvælastofnunar um
áhrif díoxínmengunar á framtíð
búskapar í Engidal í Skutulsfirði.
Niðurstaða sérfræðihópsins var
sú að óráðlegt væri að stunda
búskap á svæðinu þar til rann-
sóknarniðurstöður sýndu að það
væri í lagi. Síðan þá hefur öllu búfé
á tveimur bæjum í dalnum verið
slátrað. Það er ljóst að málið er
alvarlegt og hefur gríðarleg áhrif.
Allt frá því málið kom fyrst upp
hefur þögn umhverfisráðherra verið
æpandi en mengunarmál heyra undir
hennar ráðuneyti. Fjölmargir aðrir
aðilar hafa haft af því frumkvæði
að veita málinu brautargengi, þ.á m..
Bændasamtökin, Matvælastofnun,
sjávarútvegs- og landbúnaðar-
ráðuneytið, Mjólkursamsalan og
Alþingismenn. En umhverfisráð-
herra hefur kosið að halda sig til
hlés. Ef til vill er það vegna þess
hversu óþægilegt málið er fyrir hana
persónulega sem og stjórnsýslu þá
sem heyrir undir hennar ráðuneyti.
Þegar ísbjörn gekk á land í
Hælavík á Hornströndum í apríl
var umhverfisráðherra ekki lengi
að koma sér í sviðsljósið með því
að fara fram á rannsókn á tíðum
heimsóknum ísbjarna til Íslands.
Hún óskaði eftir greinargerð frá
Náttúrufræðistofnun Íslands,
Umhverfisstofnun, Veðurstofunni og
öðrum sérfræðingum. Þessi vinnu-
brögð hljóta að sæta mikilli furðu.
Umhverfisráðherra þegir þegar
upp kemur alvarlegt mengunarslys
sem hefur áhrif á bændur, fjölskyldur
þeirra og skapar óvissu um fram-
tíð búskapar á stóru svæði. Þegar
ísbjörn gengur á land, sem varla geta
talist stór tíðindi, hleypur hún hins
vegar upp til handa og fóta.
Öll spjót beinast að umhverfis-
ráðuneytinu sem veitti hinum bóta-
skylda aðila starfsleyfi auk þess
sem mengunarmál heyra undir það
ráðuneyti. Umhverfisráðherra fær
falleinkunn fyrir frammistöðu sína í
þessu máli en meðaleinkunn hennar
í málum er snerta bændur og búskap
verður þó varla fyrir miklu tjóni.
Elías Blöndal Guðjónsson
lögfræðingur Bændasamtaka
Íslands
elias@bondi.is
Ekki benda á mig II