Baldur - 07.11.1950, Blaðsíða 2

2
B A L D U R
M llllllllll'1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
| VIKUBLAÐ
I Ritstjóri og ábyrgSarra.: |
1 llalldúr Ólafsson frú Gjögri. =
Ritstjórn og afgreiðsla:
I Smiðjugötu ’3. =
i Sími 80. — Póstn^lf 124. |
| Árgangur kostar 15 krónur. =
I Lausasöluverð 50 aurar.
illllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllllllllllll
Ævintýrið
um karlssoninn.
I kvæðinu „Bolsheviki", sem
Stej)han G. Stephansson orti
1918, fyrsta árið eftir rússn-
esku byltinguna, spyr hann
hvort til valda sé kominn karls-
sonur úr garð§horninu og tek-
inn við konungsdómi.
Undanfarna þrjá áratugi
hefur alþýða Sovétríkjanna
svarað þessari spurningu með
því að sýna heiminum að ævin-
týrið hefur raunverulega gerst.
Á þessu tímabili hefur luin
lyft stærri Grettistökum, skap-
að sér meiri andleg og efnaleg
verðmæti og tryggt sér örugg-
ari lífsafkomu en dæmi eru til
miðað við það ástand, sem hún
hjó áður við. Hún hefur fyrir
löngu unnið bug á mesta böli
nútímans, atvinnuleysinu, og
það svo rækilega, að á kreppu-
árunum fyrir síðustu heim-
styrjöld, ])egar atvinnuleysi
þjakaði miljónir manná í auð-
valdsheiminum, höfðu allar
vinnandi hendur í Sovétríkj-
unum nóg að starfa. Ilún hef-
ur l)reytt landbúnaðarlandi
með miðalda framleiðsluhátt-
um i iðnaðarland, sem nú
stendur jafnfætis og í sumum
tilfellum framar mcstu iðnað-
arlöndum heimsins. Hún hefur
byggt stórkostleg raforkuver,
bætt samgöngurnar með
margra kílómctra löngum
skipaskurðum mill'i stærstu
fljótanna, breytt freðmýrum
Síberíu og norðurhéraða Rúss-
lands í ræktað land og vinnur
nú að framkvæmd áætlunar
um að gera að frjósömu akur-
lendi eyðimerkur Asíu og stepp
ur Suður-Rússlands. Verður það
framkvæmt á þariii hátt, að
með kjarnorkusprengjum er
farvegum stórfljóta breytt og
þeim veitt yfir ])essi landsvæði.
Einnig verða ræktuð víðlend
skógarbeltj til skjóls.
Hér hafa verið raktir höfuð-
þættir þessa ævintýrs, er þó
mörgu sleppt, sem vert væri að
bæta við. En vert er að geta
þess, að í þessu ævintýri tók
karlssonurinn við kóngsríkinu
í rúst og varð að endurbyggja
allt að nýju, og svipað liefur
aftur gerst eftir síðustu heim-
styrj öld.
Það er sagt að öll ævintýri
hafi ákveðinn boðskaj) að
flytja. Ævintýrið um karlsson-
inn í Garðarríki hefur flutt
kúgaðri al])ýðu alls heimsins
boðskap frelsisins. Fyrir áhrif
þess hefur samskonar ævintýri
gerst í Kína, Tekkóslóvakíu,
Póllandi og öðrum löndum
Mið- og Austur-Evrópu, og það
hefur vakið frelsisþrá nýlendu-
þjóðanna, sem nú berjast fyrir
sjálfstæði sínu.
Af þessum sökum minnist
alþýðan um allan heim dags-
ins, sem ævintýrið hefst, og af
sömu ástæðu beitir auðvald
heimsins fjármagni sínu og
áróðurslist til þess að telja al-
menningi trú um, að slíkt ævin-
týri hafi ekki gerst og megi
ekkj gerast.
„En dagurinn fer sína leið
yfir löndin, hve langt sem hún
teygir sig — brúna höndin“.
Ævintýrið um karssonirin úr
garðshorninu á eftir að gerast
í öllum löndum heims.
-------o-------
JÓN ARASON.
Framhald af 1. .siðu.
Þau voru sjö. Fjandmaður
hans stóð yfir og „hað aflífa
hann með hast, svo hann mælti
ekkj fleira“. Af þessum börn-
um sjö kom eitthvert mesta
mannval lands á næstu öldum.
Ættin mundi sársaukann,
skildi ánauð og böðulsöxi, unni
lífinu heitt. Dóttursonur eins
])eirra, hraustmennið Árni
Oddsson, stóð enn hryggari í
Kópavogi 1662 en Björn lang-
afi hans við höggstokk sinn í
Skálholti 1550, og Árni grét
glatað þjóðfrelsi, þó að dansk-
ir dátar sæju til hans, kvíði
hans um barnabörn sín og allr-
ar þjóðarinnar varð honum um
megn. En niðjar hinna háls-
höggnu komu blóði ])cirra í æð-
ar allra Islendinga.
Allur sársauki, sem safnaðist
með þjóðinni þessar aldir, hit-
aði henni í hamsi til við-
reisnar og sjálfstæðisbaráttu,
jafnskjótt og fyrstu vormerki
fóru að hvetja liana. I þjóðar-
sál íslandsins kom jörðin
grænkandi undan snjó, þegar
loks leysti.
Það er ekki þýðingarlitil
ættfræði að vita, að allir Is-
lendingar, sem kunna nokkuð
kyn sitt að reka, verða raktir
með vissu til Jóns Arasonar og
einnig þeirra sona hans, sem
með honum féllu. Það var ekki
blóðhefndarástríða, sem kynið
erfði, en það var ástríða til að
lifa af og bæta sér og þjóðinni
upp á þúsund vegu það afhroð,
sem ætt og þjóðfrelsi beið fyrir
valdinu erlenda. Ástríðan sýð-
ur okkur í blóði, að Jón Ara-
son verði þannig dýrstur bætt-
ur allra Islendinga og skuli
aldrei þykja fullbættur.
Hafj þjóðin lagzt í híði eins
og björn eftir 1550, er hitt enn
sannari líking að kalla sjálf-
stæðishug 4. aldarinnar eftir
hálshögg Jóns vera björn úr
híði genginn. Enn á híðbjörn-
inn eftir að rakna við, sent
sefur.
Því valda fjúkin feikndlig
og frostin um bjarnar nótt.
Helzta líflátssök þeirra
feðga var talin, að þeir væru
sekir um uppreisn, sem fæli í
sér landráð. Landráðin voru
þau að hlýðnast ekkj konungi.
1 öðru lagi voru þeir sannir að
sök um baráttu gegn þeirri lút-
ersku kirkjuskipun, sem kon-
ungi var nauðsynleg til að geta
eignast jarðir á Islandi
(klaustraeignir og jarðir sak-
felldra manna), en jarðeignir
og lciguliðaþrældómur voru
frumskilyrði til fyrirhugaðs
höfuðsmannavalds á Bessa-
stöðum. Jón Arason og syn:r
hans vildu i einlægni hylla
þann lconung, sem væri e.l:.
hæstiréttur í veraldlegum
deilumálum og réði veiting
sýslumannsembætta o.þ.h., en
léti landsmenn annars ná friði
og fornum réttindum og féfletti
þá ekki gegnum einokun né
með öðrum ráðum.
Feðgar voru drepnir ein-
göngu af ])essum pólitísku á-
stæðum, en ekki af trúmála-
áhuga beinlínis.
Uppreisnin var sú að kenna
alþýðu meii’i vopnaburð en
tíðkazt hafði um skeið og
stjórna alþingi 1550 og nokkr-
um kirkjustöðum Skálholts-
hisluipsdæmis með vopnavaldi
hennar. Seinna á sama manns-
aldri gengu umboðsmcnn kon-
ungs allvel fram í því að
brjóta vopn og verjur fyrir
bændum i því skyni að gera þá
spakari og auðmjúkari (frá-
sögn í Vopnadómi Magnúsar
prúða). „Ilann æsir upp lýð-
inn“ hafðj verið landráðasök
meistarans frá Nazareth. Og
um öll germönsk lönd sið-
skiptaaldar risu alþýðuhreyf-
ingar, sem þjóðhöfðingjar
kæfðu með hörku, hvenær sent
þeir gátu. Kristján konungur
III. átti skamrpt að mipnast
skæðrar styrjaldar við józka
bændur með svipaðan málstað.
Józka mótstaðan var brotin
með margfalt rneiri hlóðsúl-
hellingum en hér og meiri kúg-
un höfð á eftir. Á Englandi
voru 1549 viða uppreisnir
gegn konungi og gæðingum
hans. Kringum Norvich söfnuð-
ust bændur í her og átu upp 20
þús. kindur fyrir aðalsmönn-
um. Þeir risu bæði gegn sið-
skiptunum og þeim yfirgangi,
er fjármargir stórbændur með
stjórnarhyllj fengu að breyta
kotbændaökrum í haglendi og
hrekja sveitaalmúgann á ver-
gang, sviptan jarðnæði. En um
íslenzkt ástand kvað Sigfús
Köldukinnarprestur:
Sumir höfðu svo margt bú,
að setja varð í eyði þrjú
kot fékk enginn félaus mann,
fór. svo upp á almúgann.
Og mál er að linni.
Jón Arason hefði nauðugur
vakið slika uppreisn sem hann
frétti um í Bretlandj haustið
1549. En því verður eldci
gleymt, að hópur 420 brynj-
aðra Norðlendinga, sem stóðu
fylktir 1550 við öxará, var lík-
legur til að vita hér eftir af
kraftj sínum og hafa mikil á-
hrif í al])ýðlega átt á uppreisn-
armarkmið ])eirra feðga. Her-
flokka Guðmundar hiskups
Arasonar hillir upp í sögunni
að baki þeim. Með einbeittum
leiðtogum mátti kalla fram svo
sterka hreyfingu, að þróun er-
lcnds valds yrði snúið í ósigur
þess hér á landi.
Án Jóns hiskups og Ara lög-
manns, sem naut þjóðhylli, var
þetta ekki hægt, og þess vegna
var framið dómsmorðið á
þeim, 7. nóvember 1550. Með
þvi var kviknandi alþýðu-
hreyfing slökkt.
Nútíðarmönnum er tamt að
leggja trúmál heggja deiluað-
ila 1550 að jöfnu fyrir utan
pólitík þeirra. Jón Arason var
éfalaust snortinn mörgum
heztu trúmálanýj ungum aldar
sinnar, vildi prenta hér bækur
og þýða guðsorð á íslenzku. Ut-
skúfunarkcnningu kirkjunnar
fellir hann flata með fáeinum
vísum í Ljómum og virðist áð-
ur hafa hugsað það trúaratriði
skýrt. Hann gat ekkj hugsað
sér Krist senda menn til eilífra
kvala.
Hitt þarf varla útskýringar,
að Jón biskup var barn sinnar
tíðar og haldinn mörgum ka-
þólskum lileypidómum og
erfðavenjum, að okkar dómi,
sem máttu glatast.
Jón Arason biskup átti að
lögum atkvæði og sæti í rikis-
ráði Noregsveldis og viður-
kenndi ekki annað konungs-
vald en Gamli sáttmáli ákvað
og í sambandi við þetta ríkis-
ráð. Löngu eftir að hinn ein-
ráði konungur var búinn að
leggja ríkisráðið niður og
Norðmenn hættir að hugsa til
endurreisnar á því, skaut
þessi íslenzki fulltrúi ])angað