Selfoss - 14.08.2014, Blaðsíða 9

914. ágúst 2014
Magnús settist að á Brunasandi
sumarið1822 en nýbýlið er formlega
stofnað með dómi á Kirkjubæjar-
klaustri þann 10. maí 1823. Orustu-
staðir voru settir fram að miðri 20.
öld er bærinn fór í eyði.
„Jarðfræði þessara héraða er mjög
merkileg, því þar eru stórir jöklar og
jökulár, er miklu hafa breytt, og auk
þess einar hinar mestu eldstöðvar
hér á landi; upptök Skaptáreldanna
1783 höfðu enn eigi verið nægilega
rannsökuð, og enn var þar að mörgu
fleiru að hyggja, er þýðingarmik-
ið er fyrir landfræði og jarðfræði
Íslands ...“ Þannig farast Þorvaldi
Thorddsen orð eftir ferð sína um
Skaftafellssýslur 1893.
Þegar Þorvaldur Thoroddsen
kemur niður á Brunasand 1893
magnast lýsingin:
„Brunasandur er samsettur af
vikurdusti og til helminga af smárri,
lábarinni möl. Hverfisfljót rann fyrir
Eldinn niður sandinn og kvíslaðist
um hann allan, og er mölin eflaust
árburður úr fljótinu; af því jökul-
vatnið kvíslaðist um sandinn, gat þar
enginn gróður þrifizt og því var þar
enginn bær; hraunið rak Hverfisfljót
austur á bóginn, og síðan sandur-
inn losnaði við ágang jökulkvíslanna
hefir hann stórkostlega gróið upp,
enda sitra bergvatnslækir víða undan
hraunröndinni. Frá hraunröndinni
eru eintómar grasbreiður að sjá, svo
langt sem augað eygir niður eptir; þó
eru sandar fyrir neðan, en graslendið
eykst árlega.
Það er stófenglegt að sjá hvernig
Eldurinn 1783 hefur gleypt Hverfis-
fljótið og flutt það í heilu lagi austur
á bóginn. Þetta má sjá með berum
augum í dag. Eftir situr stórt sár í
landinu. Sem vitnar um hamfar-
ir.1893 lýsir Þorvaldur því hvenig
hraunið „rak Hverfisfljót austur á
bóginn.“ Og „síðan sandurinn losn-
aði við ágang jökulkvíslanna hefir
hann stórkostlega gróið upp, enda
sitra bergvatnslækir víða undan
hraunröndinni. Frá hraunröndinni
eru eintómar grasbreiður að sjá, svo
langt sem augað eygir niður eptir; þó
eru sandar fyrir neðan, en graslendið
eykst árlega.“
Við sjáum það með berum augum
230 árum eftir Skaftárelda hvernig
land heldur áfram að mótast. Þóra
Ellen Þórhallsdóttir, prófessor í
grasafræði, fræddi okkur um gróð-
urfar og breytingar sem hafa orðið
og sjá má á Brunasandi. Gróðurfar
og ásýnd landsins eru að breytast
vegna hlýnandi loftslags og aukinnar
ræktunar. „Þetta eru gríðarlega mikl-
ar og mjög hraðar breytingar,“ segir
Þóra Ellen Þórhallsdóttir prófessor í
grasafræði við HÍ. „Þetta eru miklu
hraðari breytingar heldur en flestar
þær kynslóðir Íslendinga sem á und-
an okkur eru gengnar hafa upplifað,
ef kannski að undanskildum þeim
sem komu hingað fyrst og voru
mikil virkastar í því að eyða skóg-
unum. (RÚV í júlí 2014)
Myndir og texti: ÞHH
Áhugahópurinn um Brunasand
hyggst birta fyrstu niðurstöður
rannsókna sinna í ritinu Dynskóg-
um á vormánuðum 2015. Áður
mun verða haldin ráðstefna um
Brunasand.
Þeir sem mynda hópinn sem er
að skrifa um Brunasand („Bruna-
sandshópurinn“) eru:
Ásta Hermannsdóttir
fornleifafræðingur
Bergrún Óladóttir jarðfræðing-
ur
Edda Oddsdóttir líffræðingur
Helgi Björnsson jöklafræðingur
Jóhann Óli Hilmarsson
fuglafræðingur
Jón Hjartarson, talsmaður
hópsins
Júlíana Þóra Magnúsdóttir
þjóðfræðingur
Margrét Ólafsdóttir
landfræðingur
Þóra Ellen Þórhallsdóttir,
prófessor í grasafræði við HÍ
Þau hafa margt í farteskinu
þegar, en munu kynnast landi og
samfélagi enn frekar. Það verður
spennandi að fylgjast með skrif-
um þeirra og tilhlökkunarefni að
þau skuli ráðast að verki á Bruna-
sandi. Yngstu sveit á Íslandi!
1893 eru þessir bæir á Brunasandi:
Hraunból, Sléttabólsbæir tveir,
Orrustustaðir, Hruni og Efri-
Hruni eða Teigalækur, allir standa
bæir þessir við hraunröndina
nema Siéttabólsbæirnir, þeir eru
á sandinum kippkorn fyrir neðan
hraunið; túnblettirnir eru sum-
staðar græddir út á sjálfri hraun-
röndinni.
Helgi Sæm í Alþýðubl. 26.8. 1967:
Skaftfellingar tala snjalla íslenzku,
enda láta þessi heiti í eyrum eins
og söngur eða tónaseiður: Bruna-
sandur, Dverghamrar, Eldvatn,
Fagridalur, Foss, Hemra, Hólmur,
Hvammur, Hverfisfljót, Klífandi,
Langholt, Leiðvöllur, Reynir, Skál,
Skálm, Skeiðflötur, Sólheimar,
Stjórn, Súla og Systrastapi.
áð og fræðst á sléttabóli. syðsti bær á Brunasandi. „Hvergi sést bær á öðru
eins flatlendi.“ (g.Br.)
Vötnin byltast að Brunasandi,
bólgnar þar kvikan gljúp;
landið ber sér á breiðum herðum
bjartan og svalan hjúp;
jötunninn stendur með járnstaf í hendi
jafnan við Lómagnúp,
kallar hann mig, og kallar hann þig ...
kuldaleg rödd og djúp.
(Jón Helgason)
á gömlu þjóðleiðinni um Eldvatnstanga.
Kaffi og lummur með Klaustursbleikju! áslaug Ólafsdóttir og Jón Hjartarson
buðu heim á hlað í bústaðinn.
Það varð að vaða Eldvatnið á seinni degi. síðan skall á mikil rigning.
seinni dag. Þóra Ellen leiðir fólk í
sannleikann um gróðurfar.
Hann varð úti á sandi fyrir austan Eldvatnið. Er hann þar dysjaður uppi í
hrauninu að vestanverðu, og hlaðin varða yfir. Eldvatnið liðast um með hrauninu.