Harmonikublaðið - 01.05.2010, Blaðsíða 16

Pétur Bjarnason:
Saga harmonikunnar - fyrri grein
Hér á eftirfer eins konar samantekt fjölmargra heimilda um sögu harmonikunnar, í þessum kafla
á alþjódlega vísu og sídan í annarri grein stiklur úr sögu hennar hér á landi. Heimildum ber ekki
alltaf saman og reynt er að vinsa úr þeim í samfellt yfirlit. Bedist er velvirðingar á því ef þær
greina ekki rétt frá og ber þá að „hafa það er sannara reynist“, líkt og hjá Ara fróða forðum. Von-
andi hefur þó einhver af þessu nokkurn fródleikogskemmtan.
Kínverskar sagnir segja frá keisaranum Huang
Ti, sem var uppi um 3000 fyrir Krist. Hann sendi
virtan fræðimann, Ling Lun að nafni, vestur f
fjallhéruð Kína til þess að finna aðferð til þess
að líkja eftir rödd fugtsins Fönix. Hann sneri
aftur með hljóðfæri sem nefndist Cheng (eða
Sheng) og tók þar með fyrsta skref í áttina að
því hljóðfæri sem nú nefnist harmonika. Sum
rit nefna þennan forvera harmonikunnar munn-
hörpu eða munn orgel (mouth organ). Cheng
var með 13 - 24 bambuspípur, sem voru festar
í viðarbox, sem var vindhólfið og jafnvel eins
konar hljómbotn, en í útliti átti það að vera
búkur fuglsins Fönix. Á þvívar munnstykki sem
blásið var í. Sérstakt blað, eða tónfjöður, var
fest inn í hverja pfpu. Þessar tónfjaðrir eru úr
málmi í öllum þekktum hljóðfærum af þessari
gerð, en ekki er Ijóst hvort svo var í upphafi.
Fyrir neðan blaðið var boruð hola í pípuna.
Tónfjöðrin titraði svo þegar holunni var lokað
með fingri og myndaði titrandi tón, líkt og ger-
ist f harmonikunni sem framleiðir tóna með
málmfjöðrum. Sjá má eftirgerð af Cheng ÍThe
International Town Museum of Accordions í
Castelfidardo á Ítalíu. Cheng var mjög algengt
í Suðaustur-Asíu og er enn notað þar lítið breytt
svo sem í Burma, Kambodíu, Laos og Suður
Kína.
Margar sagnir eru um það hvernig hljóðfærið
barst til Evrópu og ber ekki saman, en Ijóst er
að tónfjöðrin var komin til Rússlands um 1770.
Margir telja að þar hafi fyrst verið settar málm-
fjaðrir í hljóðfæri líkt konsertínu, sem kallaðist
„Garmonica“, en það er ekki fullljóst af heim-
ildum f smáatriðum hvernig það hljóðfæri leit
út. Á Englandi þekktistforveri þessa hljóðfæris
allt frá 13. öld og nefnt á ensku „The Portative",
en það var mest notað af farandspilurum.
Portative var með belg, 6-30 tónpípur og lítið
nótnaborð og var fest á spilarann með ólum,
svo hægt var að vera á ferðinni með það um
leið og spilað var. Þetta var í raun líkara orgeli
og hafði ekki þessa titrandi tóna sem Cheng
hafði og síðar harmonikan.
Þá má nefna hljóðfærið Regal. Það er forveri
nútímaharmonfum og hafði eins konar tón-
fjaðrir sem var slegið í og tónninn myndaður
með því. Regal var meðal annars notað f
16
nunnuklaustrum til undirleiks við söng nunn-
anna. Hljóðfærið er komið fram þegar á sext-
ándu öld, en þá líkti Georg Voll frá Núrnberg
því við lokaða biblíu. Ástæðan var sú að Regal
var með tvo belgi sem hægt var að taka af og
brjóta saman. Síðan var hljóðfærinu pakkað
inn í belgina og þá leit þetta út eins og lokuð
biblía. Eftir þetta var það nefnt „Biblíu
Regal“.
Buschmann, þýskurhljóðfærasmiðursmíðaði
munnhörpu árið 1821, þá aðeins sextán ára
gamall. Ári síðar hugkvæmdist honum að
nota belg fyrir loftinntak og var þá kominn
með frumstæða harmoniku sem hann nefndi
„Hand-aeolane“. Líldega var upphaflega ætl-
unin að útbúa meðfærilegt verkfæri til að
stilla orgeltóna, en tónarnirvoru inni íhljóð-
færinu. Hann fékk svo einkaleyfi fyrir hljóð-
færinu, sem naut töluverðra vinsælda, enda
ferðaðist höfundur með það um Þýskaland,
a.m.k. árið 1828. Þetta er í raun fyrsta harm-
onikan sem smíðuð var. Það nafn, sem nú er
algengast (á ensku accordion), kemur fyrst
fyrir í einkaleyfi Cyril Damian ÍVÍn árið 1829,
en þá hafði hann tekið hljóðfæri Buschmanns
og endurbætt það mjög mikið. Þess má geta
að notkun belgs sem loftgjafa fyrir hljóðfæri
var þekkt um aldir áður en harmonikan varð
til í þessari mynd. Sbr. einnig Portative hér
að framan og eldri fyrirmyndir þess.
Það virðist hafa verið mikill áhugi og gerjun á
þessu sviði um þetta leyti. Sir Charles Wheat-
stone fékk breskt einkaleyfi á konsertínu árið
1829. Líklegt má telja að framleiðsla þessara
hljóðfæra hafi hafist fyrr, því árið 1832 eru
a.m.k. 16 verkstæði f París sem framleiða harm-
onikur. Um sama leyti var farið að gefa út
kennslubækur og nótur ætlaðar þessum nýju
hljóðfærum. Ástæðan fyrir því að útbreiðsla
harmonikunnar var hröð er m.a. sú að þarna
var komið fyrirferðarlítið hljóðfæri sem gaf frá
sér nýjan tón sem þótti frísklegur og skemmti-
legur.
Heinrich Band, íKrefeld ÍÞýskalandi, smíðaði
árið 1840 hljóðfæri svipað konsertínu, en mun
stærra og með víðara tónsvið. Það var nefnt
Bandoneon og varð sérlega vinsælt í Suður-
Ameríku, ekki síst f flutningi á argentínskum
tangó. Belgur hljóðfærisins er mjög langur og
liggur yfir læri tónlistarmannsins og hægt er
að fá titrandi tón með því að hrista lærið.
Árið 1818 hóf Anton Hackl í Vínarborg að smíða
pípulaus orgel sem mynduðu tón með fjöðrum
og hentuðu til að spila fyrir almenning. Þau
voru nefnd ýmsum nöfnum, s.s. „aelodicon",
„aeoline", „melodicon“og„terpodion“. Þetta
var skref í áttina og þróaðist síðar í orgel með
Portative.
fótstignum belg. Árið 1840 lauk Alexandre
Debain í París við smíði á slíku heimilisorgeli,
harmonium. Það byggði að miklu leyti á sömu
hugmynd og harmonikan en var fótstigið og
þyngra i vöfum. Það varð vinsælt á heimilum
og tengdist frekar kirkjutónlist og almennum
söng, en harmonikan þótti meiri gleðigjafi.
Ein alþekktasta borg í sögu harmonikunnar er
Castelfidardo á Ítalíu. Hér er til gamans rifjuð
upp sagan af því hvernig harmonikan barst
þangað og þar með til Ítalíu. Pílagrímur á leið
til borgarinnar Loreto árið 1863 stoppaði í
Castelfidardo, á býli Antonios Soprani. Hann
var með frumstæða harmoniku í farangrinum.
Þetta vakti forvitni elsta sonarins, Paolo Sopr-
ani. Hann fékk að skoða verkfærið, taka það