Harmonikublaðið - 01.05.2010, Qupperneq 17

sundur og setja það svo saman aftur. Hann
sá þegar möguleika á að smíða sjálfur svona
verkfæri. Pílagrímurinn gaf honum harm-
onikuna og hann hóf þegar að endurbæta
hana ogframleiða fleiri. PaoloSoprani hefur
stundum verið nefndur faðir ítalska harm-
onikuiðnaðarins. Þrettán árum eftir fyrr-
greindan atburð hóf Mariano Dallapé fjölda-
framleiðslu og aðrir fylgdu á eftir.
Blómaskeið harmonikunnar var upp úr miðri
sfðustu öld. Árið 1953 voru um 200.000
harmonikur fluttar út frá Ítalíu og álíka fjöldi
frá Þýskalandi.
Hér er rétt að staldra við og líta á gerð harm-
onikunnar.
Málmfjöðrin sem myndar tóninn er þannig
að málmtunga er skrúfuð eða hnoðuð í gróp
sem er nákvæmlega skorið í málmramma.
Tónhæð fjaðrarinnar ræðst af lengd og þykkt
tungunnar, sem hægt er að þynna í þann
endann sem laus er til að hækka tóninn en
nær fasta endanum til að lækka tóninn. Hver
tunga er fest utan til á rammann og sveiflast
þegar loft leikur um fjöðrina þeim megin frá.
Loft sem kemur úr hinni áttinni veldur ekki
titringi í fjöðrinni.
Harmonika er þannig gerð að belgur sem
draga má sundur og saman er festur á milli
tveggja ferhyrndra kassa, sem blöðin eru fest
í, en þau standa saman í svonefndum tón-
stokkum. Vindi er hleypt í gegn um blöðin
með hjálp spaðaventla, en þeim er stjórnað
frá lyklaborði eða hnappaborði báðum megin
við belginn. Ýmist er þá valinn hljómur úr
fjöðrunum með því að ýta belgnum saman
eða draga hann út. Á nokkrum tegundum
harmonika, þar með talin fyrstu hljóðfærin,
eru aðlægarfjaðrirsettarí„pörum“, þannig
að einn hnappur gefur til dæmis tóninn G
þegar ýtt er saman, en A þegar dregið er
sundur. Með þessu fyrirkomulagi nægja 10
hnappartil að ná tvegga áttunda diatónisku
tónsviði, en á kostnað þess að verða að
þenja belginn út og inn eftir því hvaða tóni er
óskað eftir hverju sinni. Fyrir vinstri hendi eru
venjutega tveir hnappar eða „bassar“ til að
framleiða bassanótu og tilsvarandi hljóm.
Þegar ýtt er saman kemur grunntónn, en til-
svarandi sjöundarhljómur þegar dregið er út.
Eingöngu er hægt að leika f einni tóntegund á
hverja harmoniku, en þærgeta verið í mismun-
andi tóntegundum. Þessi „einfalda" hnappah-
armonika hefurverið þróuð áfram, aðallega í
Austurríki og Sviss, með þvf að bæta annarri
og síðar hinni þriðju röð við af hnöppum og
fjölga bassahnöppum. Þá er röðum þannig
skipað að ef í ystu röð er G, þá er C í annarri
ogFíhinni þriðju. Þannig fæst val á fleiri nótum
án þess að þurfa að breyta belgstöðunni. Hér
heima voru þessar diatónisku harmonikur
aðgreindar sem einfaldar, tvöfaldar eða þre-
faldar eftir fjölda hnapparaðanna.
Rétt fyrir 1850 voru fyrstu krómatísku hljómarnir
settir í harmonikuna og er þar nefndur Vínarbúi
Regal.
að nafni Walther. Þetta átti þó eftir að þróast
og varð ekki algengt fyrr en upp úr 1890, en þá
voru hljómaskiptingar líka komnartil, þó þær
næðu ekki almennri notkun strax. Um harm-
onikur með píanóborði er fyrst getið um 1850
og þær voru sfðar þróaðar nálægt núverandi
gerð af ítalanum Dallapé, sem fyrr er getið.
í krómatískum harmonikum eru tvær fjaðrir í
pari, báðar stilltar á sama hljóminn og þannig
fæst sami tónn, bæði í diskant og bassa hvort
sem belgurinn er dreginn út eða honum ýtt
saman. Meðal fleiri endurbóta voru teknar upp
stálfjaðrir í stað fjaðra úr koparblöndu áður,
en þær gáfu stöðugri og hreinni tón. Laust fyrir
1930 var svo almennt farið að nota skiptingar.
Með skiptingum mátti stilla á milli fjaðrasetta,
eða hljómstokka, þar sem einn var e.t.v. stilltur
áttund hærra, annar áttund lægra eða fjaðrir
útbúnar svo tónninn titraði. Með því að nota
skiptingar er hægt að leika á harmonikuna í
gegn um einn hljómstokk, tvo eða stillt er
þannig að allir hljóma saman. Skiptingar eru
oft ofan við hljómborðið í röð, en geta einnig
verið ofan á harmonikunni, stundum stjórnað
með hökunni. Oft er einn takki sem er
aðgengilegur til þess að leika þannig með
fullum styrk, „master", eða meginstilling.
Hann er gjarnan á kanti nótnaborðsins sem
löng fjöl. Með sama hætti eru stillingar á
bassaborðinu, sem hefur einnig verið mikið
breytt. Full stærð af bassaborði á nútíma
harmoniku eru 120 bassar, sem eru sex raðir
á breidd, en tuttugu á lengd, raðað upp á ská
til að mæta fingrum vinstri handar. Önnur röð
að ofan gefur hljóminn og þar liggja hver að
annarri með samstæða hljóma. t.d. f röðinni:
F- C - G - D - A - E, o.s.frv. Fyrir ofan hvern tón
er takki sem gefur tón, tvíund ofar, en næst
fyrir neðan er dúrhljómur, þá mollhljómur,
sjöundarhljómur og neðsta röðin er dim-
hljómur. Tvær efstu raðirnar eru oft nefndar
sólóbassar, en hljómarnir liggja í hinum
fjórum.
í stað píanóborðsins eru einnig framleidd
hnappaborð sem hafa sömu eiginleika, en
margir telja að hægt sé að ná meiri færni á
hnappaharmonikur, þar sem styttra er á milli
nótanna og hægt að leika sömu nótuna frá
fleiri en einum stað. Mismunandi kerfi eru á
uppröðun hnappanna, en algengast hér á
landi er svokallað sænskt kerfi.
Afbrigði af harmoniku er Bandoneon, sem fyrr
er getið, tvívirkt hljóðfæri með ferhyrndum
endum og tökkum á báðum. M.a. vinsælt í
Suður-Amerískri tónlist, tangóum o.fl. Kons-
ertínan er lítið hljóðfæri með löngum belg
milli tveggja sexstrendra kassa. Á báðum eru
takkar, sem halda áfram í beinni tónaröð frá
vinstri neðst og upp til hægri. Upphaflega
diatónisk með mismunandi hljóði eftir því
hvort hljóðfærið var dregið sundur eða þvf
ýtt saman, en nýrri gerðir eru með sam-
stæðum pörum af fjöðrum og hljóma því eins
hvortheldursem ergert.
Píanóharmonikan barst fyrst til Ameríku árið
1909, en þá kynnti Pietro Deiro hana fyrir San
Fransiscobúum. Hann þróaði og endurbætti
píanóborðið ogfærði það í það horf sem síðan
hefurverið notað, en áðurvoru píanónóturnar
afargrannar. Fjöldaframleiðsla harmonikunnar
í verksmiðjum hófst víða í byrjun tuttugustu
aldarinnar.
Hér hefur verið stiklað á stóru um þróun harm-
onikunnar. Sú umfjöllun hefði getað verið tífalt
lengri, því afbrigði eru nær óteljandi og ávallt
matsatriði hverju skal halda og hverju á að
sleppa. Harmonikan er enn í þróun og fágun
tóna og einstakra hluta er í stöðugri framför.
Harmonikur eru flókin og dýr verkfæri f sinni
fullkomnustu mynd, en það er líka ennþá hægt
að fá ódýrar harmonikur, sem samt lúta öllum
helstu lögmálum hennar.
í síðari greininni verður gerð tilraun til að raða
saman þeim brotum sem finnast um sögu harm-
onikunnar hérá landi.
17