Reykjavík - 25.10.2014, Síða 6

6 25. Október 2014REYKJAVÍK VIKUBLA
Ð
Af heimildagildi Landnámu
„Tilgáta mín er sú að Landnáma hafi verið sett saman strax í byrjun 12.
aldar sem sagnarit þar sem safnað hafi verið sögnum um landnámsmenn
og afkomendur þeirra. Þar hafi meira borið á persónubundinni sögulegri
nálgun en staðfræðilegri. Ein gerðin gefur upplýsingar um að innihaldið
hafi verið að „rekja ættartölur“ og „forn fræði“. segir Auður Ingvarsdóttir,
sjálfstætt starfandi sagnfræðingur við Reykjavíkurakademíuna. Hún er
einn þeirra fjölmörgu innlendu og erlendu fræðimanna sem koma fram
á fyrirlestraröð Miðaldastofu í vetur þar sem fjallað verður um landnám
Íslands út frá víðu sjónarhorni. Fyrirlesarar koma úr hinum ýmsu greinum,
svo sem sagnfræði, bókmenntafræði, fornleifafræði, dýravistfræði og þjóð-
fræði. Meðal þess sem fjallað verður um er heimildagildi Landnámu sem
margir sagnfræðingar hafa nú sett spurningamerki við þótt enn sé hún
notuð víða sem heimild um hvar og hvenær menn og konur námu land
við Íslandsstrendur.
Mikilvægt að koma
af stað umræðu
Auður, sem hefur skoðað Landnámu
í mörg ár, telur hana grundvallarrit í
íslenskri sögu, oft sé vitnað í hana í
alþýðlegri sagnfræði og margir þekki
sögu landnáms á sínu heimasvæði.
Hún ætlar að umfjöllun um heimilda-
gildi hennar geti virkað vel til að koma
af stað umræðu um bókina og koma
að annarri sýn á Landnámu enda sé
fólk almennt forvitið um upprunann.
„Margir nútímamenn hafna Landnámu
sem heimild um atburði fortíðar og
raunverulega landnámstíð en telja að
hún geti aðeins nýst sem heimild um
ritunartímann og samfélagslega háttu
samtímamanna ritarans. Sögulegar frá-
sagnir Landnámu hafa þannig jafnvel
verið afskrifaðar sem „goðsögur og
uppspuni“. Flestir eru sammála því að
rit um landnám hafi fyrst verið skráð
í byrjun 12. aldar og Ari fróði jafnan
nefndur til sögunnar. Varðveittar gerðir
eru þó til muna yngri en þó hafa menn
viljað draga upp mynd af þeim texta
sem stæði næst upprunagerð. Sú þró-
unarsaga hefur átt upp á pallborðið að
Ari fróði hafi skrifað stutt og markvisst
um landnámsmenn, síðari ritarar hafi
svo bætt við eftir hentugleikum. Hag-
nýtur tilgangur hafi verið með ritinu
strax í upphafi. Í fyrirlestrinum velti
ég fyrir mér hvers konar rit Landnáma
hafi verið í upphafi og hvort tilgátan
um Landnámu sem stutta og hagnýta
skrá um jarðeignir sé endilega svo
sennileg.“
Gagnrýnisbylgja
Helgi Þorláksson, prófessor í sagnfræði
við Sagnfræði-og heimspekideild Há-
skóla Íslands flutti einnig fyrirlestur
á vegum Miðaldastofu sem bar yfir-
skriftina Fimmtíu ár forgefins? Dauf-
legar undirtektir við fræðilegri gagn-
rýni á heimildargildi Landnámu. „Ég
fjallaði um heimildargildi Landnámu
(Landnámabókar). Frumlandnáma
mun hafa orðið til um 1120 eða svo
en er glötuð. Elsta varðveitta gerð er
frá um 1270 og geymir ekki uppruna-
legan texta nema kannski að litlu leyti.
Þótt Íslendingasögum væri hafnað
sem sagnfræðilegum heimildum um
elstu tíma sögunnar héldu fræðimenn
nokkurri tryggð við Landnámu. En um
1970 reið yfir gagnrýnisbylgja og eftir
hana hafa langflestir fræðimenn hafnað
Landnámu sem heimild um menn og
atburði á landnámstíma (870-930).
Spurning mín var hvort þessi gagrýni-
bylgja hefði farið fram hjá öllum þorra
Íslendinga eða væri gleymd.“
Mikilvægt að
hafa fyrirvara á
Í niðurstöðum sínum dró Helgi fram
fjölda nýlegra dæma þar sem Land-
námu virðist treyst í aðalatriðum. Segir
hann t.d. svo iðulega vera í almennum
skrifum tengdum sögu einstakra hér-
aða eða í kynningum fyrir ferðamenn.
Telur hann að höfundar ættu að hafa
fyrirvara á um frásagnir hennar um
menn og atburði um 900 og nýta hana
almennt með gát. „Mig langaði að
minna á að það má færa sterk rök fyrir
því að margt í Landnámu sér hreinn
tilbúningur höfunda.“ Aðspurður af-
hverju mikilvægt sé að fjalla um efnið
og miðla því til almennings segir Helgi
að hann telji engum sé greiði gerður
með því að telja þeim trú um að Land-
náma sé traust heimild. Hún hafi lík-
lega verið tekin saman í einhverjum
tilgangi og ætlað að koma ákveðnum
skilningi eða hugmyndafræði á fram-
færi. Það sé spennandi viðfangsefni að
reyna að varpa ljósi á hver tilgangurinn
hafi verið á hverjum tíma en líklegt sé
að hann hafi verið mismunandi eftir
því hvenær var skrifað; um 1120, 1240,
1270 eða 1305. „Þótt fólk sé svipt trú
á tilvist nafngreinds landnema er ekki
alls misst, sköpunarsaga Landnámu
er forvitnileg, og þar með rök fyrir að
einstakir landnemar séu tilbúnir og
þá hvernig. Höfundar héraðssagna og
ferðmannabæklinga gætu tekið upp
ábendingar um þetta, þær eru oft
hnýsilegar.“
Fyrirlestraröðin á vegum Mið-
aldastofu fer fram í stofu 101 í Odda
kl.16: 30 á fimmtudögum (nema annað
sé tekið fram). Alla jafna eru fluttir
tveir fyrirlestrar í hvert sinn. Allir eru
velkomnir og aðgangur er ókeypis.
Ekki missa af ...
…Klassík í hádeginu í Gerðu-
bergi. Á morgun, sunnudag flytja
Daði Kolbeinsson óbóleikari, Darri
Mikaelsson fagottleikari og Nína
Margrét Grímsdóttir píanóleikari,
tónleikana Englahorn og lágpípa.
Flutt verða flæmsk, frönsk og þýsk
verk eftir tónskáldin Loeillet, Carl
Maria von Weber og hið gáskafulla
Tríó Francis Poulenc. Tónleikarnir
standa frá 13:15 – 14 og er aðgangur
ókeypis.
…Ein deutshes
Requiem eftir Jo-
hannes Brahms.
Í dag og á morgun
flytur Söngsveitin
Fílharmónía þetta stórvirki kórbók-
menntanna í Langholtskirkju. Ein-
söngvarar eru Kristinn Sigmundsson
og Hallvegi Rúnarsdóttir. Guðríður St.
Sigurðardóttir og Brynhildur Ásgeirs-
dóttir leika á píanó og um pákuleik sér
Eggert Pálsson. Tónleikarnir hefast
kl.16 báða dagana og er miðaverð
3.900 á midi.is
menningin
Hildur
Björgvinsdóttir
Landnámabók er varðveitt í fimm gerðum, þremur fornum og tveimur samsteypum frá 17. öld. Myndin er af elsta
varðveitta texta Landnámu í Hauksbók AM 371 4to frá fyrri hluta 14. aldar. Mynd: Handritinheima.is (Árnastofnun).