Akureyri - 20.03.2014, Síða 13

20. mars 2014 11. tölublað 4. árgangur 13
lét ekki duga að skjótast á bíl til að
ræða við íbúana heldur gisti nokkrar
nætur meðal heimamanna í von um
að átta sig betur á samfélagi fólksins
og hvers vegna það svaraði spurn-
ingunum eins og það gerði. Þegar
greiningu gagna lauk má segja að
þrjú meginþemu hafi komið upp úr
pokanum – nægjusemi, vinnugleði
og staðartryggð. Rígurinn tengist
staðartryggð og kom sú umræða
stundum upp í hendur rannsakanda
að fyrra bragði en stundum varð að
spyrja sérstaklega um fyrirbærið.
Þótt allir öldungarnir könnuðust
við hrepparíginn vildu sumir aðeins
ræða deilur Siglfirðinga og Ólafs-
firðinga eftir að slökkt hafði verið
á upptökutækinu. Næsta skref var
að bera sýn öldunganna saman við
svokallaða þýðiskönnun sem gerð
var meðal allra íbúa í Fjallabyggð,
þ.e. bæði í Ólafsfirði og á Siglufirði,
sumarið 2009. Þýðiskönnun þýðir að
ekki er tekið úrtak og alhæft fyrir
stærri hóp heldur reynt að spyrja
hvern einasta íbúa í Fjallabyggð
18 ára og eldri nokkurra spurninga.
m.a. um viðhorf þeirra til eiginleika
og dyggða. Bæði hvað varðar eigin
íbúahóp en einnig „hinn“ hópinn.
Ólafsfirðingar voru spurðir hvað
þeim þætti um Siglfirðinga og öfugt.
Samanburður gagnanna leiddi af sér
pælingar sem tengjast að nokkru
leyti þekktum kenningum félags-
fræðinnar.
ÓTTINN VIÐ AÐ VERA GLEYPTUR
Sterkar vísbendingar birtust í
rannsókninni um að Siglfirðingar
og Ólafsfirðingar berjist enn um
nýja íbúa þótt búið sé að sameina
þá í eitt sveitarfélag og göng hafi
tengt saman bæina tvo. Sú skoðun
birtist til að mynda nokkrum sinn-
um í viðtölunum við öldungana að
íbúar hins bæjarkjarnans hefðu í
tengslum við sameininguna (sem var
skilyrði fyrir Héðinsfjarðargöngum)
fengið of mikið í sinn hlut á kostnað
heimabyggðarinnar. Sem er klassískt
dæmi um meting, eina höfuðstoðina í
rígnum samkvæmt skilgreiningu Ís-
lenskrar orðabókar. Skoðum nokkur
samtalsbrot:
SPYRILL: En hvaða breytingar
heldurðu að verði núna á sigl-
firsku samfélagi með þeirri
tengingu sem Héðinsfjarðargöng
verða?
SIGLFIRSK KONA: O, ég veit
það ekki. Það er strax farið að
tala um stirðleika en ég held að
þetta hljóti að skána þegar þetta
er komið á og skipulag á þetta.
SPYRILL: Já? Hvað áttu við
með stirðleika?
SIGLFIRSK KONA: Æi, þú veist
að sumir segja stundum að Ólafs-
firðingar vilji gleypa okkur. En
þetta er nú bara það sem fólk hef-
ur á tilfinningunni. Ég hef ekkert
slæmt af þessu fólki að segja, það
sem ég hef kynnst því.
Víkur þá sögunni til ÖLDUNGS
Á ÓLAFSFIRÐI:
Það eimir enn eftir af hálf-
gerðri hreppapólitík, ekki mikið
en samt nægilega til þess að það
er undirliggjandi hræðsla um að
maður sé að missa eitthvað og
að aðrir séu að fá eitthvað sem
við ættum að fá. Það náttúr-
lega tengist svolítið sameiningu
Ólafsfjarðar og Siglufjarðar sem
hefði náttúrlega átt að vera Eyja-
fjarðarsvæðið allt en því miður
var það ekki.
Annar ÖLDUNGUR SIGL-
FIRSKUR segir þetta:
Ja, það var stundum einhver
rígur milli Ólafsfirðinga og Sigl-
firðinga. En það var nú ekkert
áberandi, held ég.
SPYRILL: Nei, hefur gengið
ágætlega síðan þið voruð sam-
einaðir?
VIÐMÆLANDI: Það var einn
karl hérna, grásleppukarl, ég er
nú bara að rugla svolítið en það
hvarf net sem hann átti hérna
(hlær). Og hann segir strax þegar
hann sér að netið er horfið að nú
hafi helvítis Ólafsfirðingarnir
stolið því. Þannig að hann fer
daginn eftir að leita og þá er búið
að leggja það inni á Ólafsfirði ...
Þeir voru bara svona, þetta voru
hörkukarlar alveg.
Stolna grásleppunetið átti
eftir að koma við sögu í ummæl-
um fleiri öldunga. Kannski er
ákveðin upphafning í því þema.
Það þarf hörkukarla til að takast
á við hörkukarla. Í sögunum um
grásleppunetið eru Ólafsfirðingar
ekkei endilega hinir þjófóttu
heldur snúast hlutverkin við
þegar rætt er við Ólafsfirðinga.
Karl búsettur í Ólafsfirði segir
að rígurinn milli bæjanna hafi
orsakast af því að Ólafsfirðingar
og Siglfirðingar hafi barist um
sömu fiskimið.
Og hérna, ég held að það hafi
verið Siglfirðingar sem komu
þeirri sögu á kreik að Ólafs-
firðingar væru svo þjófóttir að
þeir vitjuðu um línur Siglfirðinga
meðan þeir létu liggja. Og þess
vegna varð til máltækið: Passi
nú hver sitt, Ólafsfirðingar koma!
SPYRILL: Er þetta lygi?
ÓLAFSFIRSKUR KARL: Ég held
að þetta sé lygi, já, en það má vel
vera að einhverjum hafi dottið í
hug báðum megin frá að aðeins
kippa í línu hjá viðkomandi ef
það var látið liggja yfir nótt eða
þvíumlíkt.
Annað merki um átök Ólafs-
firðinga og Siglfirðinga eru
slagsmálasögur af dansleikjum
fyrri tíma. Einkum virðist sem
dansleikir í félagsheimilinu
Ketilási í Fljótum, nyrstu byggð
Skagafjarðar, hafi ítrekað orðið
að átakavettvangi milli Sigl-
firðinga og Ólafsfirðinga.
SIGLFIRSK KONA: Ég, það
var, ég hef aldrei heyrt um neitt
nema á Ketilási og þá sérstaklega
á böllunum. Þá var verið að slást
eitthvað, ég held það hafi verið
Skagfirðingar eða Fljótamenn og
Skagfirðingar og Siglfirðingar og
svo aftur Ólafsfirðingar og Skag-
firðingar. Hefurðu ekki heyrt neitt
um það?
SPYRILL: Jú, ég hef heyrt eitt-
hvað um það.
SIGLFIRSK KONA: Já, það voru
aðallega unglingarnir sem voru
með læti.
SPYRILL. Hvers vegna slógust
þeir?
SIGLFIRSK KONA: Ha?
SPYRILL: Hvers vegna slógust
þeir?
SIGLFIRSK KONA: Ég veit það
ekki. Ég held að báðir hafi haldið
að hinn væri meiri maður, ég veit
þetta ekki. Ég veit ekki af hverju
þetta var.
Um þetta segir ÓLAFSFIRSKUR
KARL:
Sko, það segir kannski
ákveðna sögu að á hverju ári hér
áður, kaupakonuböllin, sem var
haldið uppi á Ketilási, Ólafs-
firðingar þeir fóru ekki í spari-
fötin af því að þeir fóru á böllin
til að berjast við Siglfirðinga.
Siglfirðingar komu líka í vinnu-
fötunum. Þarna hittust þeir og
þarna börðust þeir.
INDÆLT STRÍÐ?
Sálgreinirinn Sigmund Freud (1990)
[1922] segir að börn sem bítist um
leikfang stofni oft til kynna að rimmu
lokinni, leiki saman og verði vinir, sem
annars hefði aldrei orðið án átakanna.
Kannski er það ein lýsing á samskipt-
um Ólafsfirðinga og Siglfirðinga. Eða
jafnvel Þórsara og KA-manna?! Þegar
bornar eru saman spurningakönnun-
in, sem gerð varð meðal allra íbúa
í Fjallabyggð (svörun rúm 50%), og
viðtalsrannsókn höfundar vakti það
nokkra furðu þegar sögur um hrepp-
aríg fyrri tíma voru hafðar í huga
hve jákvæðir íbúahóparnir reynd-
ust hvor gagnvart hinum samkvæmt
megindlegu gögnunum. Spurt var
um mannkosti svo sem áreiðanleika
og heiðarleika og voru gefnir fimm
svarmöguleikar: mjög ósammála;
frekar ósammála; hvorki né; frekar
sammála og mjög sammála. Ef til-
raun er gerð til að meta svörin út frá
jafnbilakvarða og eitt stig gefið fyrir
að vera mjög ósammála en fimm stig
fyrir að vera mjög sammála og allt
sem er undir eða umfram meðaltalið
2,5 telst annaðhvort neikvætt eða já-
kvætt, sést að meðaltal umsagna er
hæst 4,46 (af 5 mögulegum) og snýr
að vinnusemi. Lægsta meðaltal er 3,22
og varðar mælingu á lítillæti. Mont
Siglfirðinga fer með öðrum orðum
pínulítið í taugarnar á Ólafsfirðing-
um og öfugt. Af 732 Ólafsfirðingum
sem svöruðu töldu aðeins 18 að það
eigi illa við að lýsa Siglfirðingum
sem heiðarlegum. Keimlík staða er
uppi þegar Siglfirðingar eru beðnir
um að meta heiðarleika Ólafsfirðinga,
aðeins 27 af 732 telja það eiga illa
við Ólafsfirðinga að lýsa þeim sem
heiðarlegum. Þetta bendir til að þótt
öldungar í Fjallabyggð kannist vel við
hrepparíg, meting, gömul slagsmál
og baráttu um grásleppunet, í eigin-
legum eða táknrænum skilningi, eru
fæstir tilbúnir að segja nokkuð nei-
kvætt um nágrannana sem hóp í op-
inberri könnun. Samt kemur glampi
í augu öldunganna þegar þeir segja
frá erjum liðinnar tíðar. Það kann að
þjóna virknitilgangi fyrir samfélag að
eiga sér að minnsta kosti ímyndaðan
óvin en samt eru allir vinir þegar þeir
eru spurðir um hvað þeim finnist um
nágrannann. Svona fyrir utan það að
„hinir“ eru kannski svolítið leiðinlega
montnir. Eiginlega án nokkurrar
ástæðu!
LÍF SEM LINNULAUS ÁTÖK
Samkvæmt átakakenningum í fé-
lagsfræði byggja ólíkir hópar þjóðfé-
lagið og verða alltaf átök milli þeirra
um takmörkuð gæði í heiminum.
Skilgreiningar samfélags á hverjum
tíma á afbrotum og framkvæmd laga
ráðast t.d. af pólitík og hagsmunum
hinna auðugu og ráðandi. Karl Marx
(1818–1883) taldi átök innbyggð í
viðskipti öreiganna annars vegar
og handhafa framleiðslutækjanna
hins vegar. Max Weber (1864–1920)
útfærði kenningu Marx og benti á að
valdið sem hefði áhrif á stöðu okkar
í lífinu væri ekki bara efnahagslegt
heldur einnig menningarlegt. Pierre
Bourdieu (1930–2002) hélt þeim
bolta á lofti og tengdi auðmagn við
bæði félagslegt og menningarlegt
vald. Allt fram til dagsins í dag hafa
komið fram nýir talsmenn átaka-
hyggju. Virknihyggja, funksjónalismi
eða strúktúralískur funksjónalismi
er annað sjónarhorn sem snýst um að
samfélagið sé flókið kerfi og byggist
upp á mörgum ólíkum þáttum sem
hafi það hlutverk að efla samstöðu og
stöðugleika. Arnar Árnason doktor í
mannfræði hefur bent á að Radcliffe
Brown telji að hugmyndir, siðir, sið-
gæðisgildi og félagslegar stofnanir
séu líffæri samfélagsins og geti haft
þá virkni, þau áhrif eða það hlutverk
að tryggja stöðugleika þess. Vaknar
þá spurningin hvort hrepparígur
á Tröllaskaga sé dæmi um sið sem
hefur haft þá virkni að tryggja stöð-
ugleika og samstöðu íbúanna.
Í bók sinni, The Function of Soci-
al Conflict, vitnar Coser (1968: 77) í
Edward Alsworth Ross sem taldi að
samfélög væru saumuð saman með
innri átökum. Coser tínir saman
ýmis dæmi um að átök eigi oft þátt
í að sameina hópa ekki síður en að
sundra þeim. Átök geri meðlimi hópa
meðvitaðri en ella um mörk og stöðu
auk þess sem átök auki iðulega sam-
félagsþátttöku Ef grundvallarsam-
félagsgerðinni sé ekki ógnað með
átökunum aukist samstaða en á
hinn bóginn þverri oft kraftur stríðs-
manna í kjölfar sigra. Þá sé þekkt
leið til að lægja öldur heima fyrir að
beina sameiginlegri orku þegnanna
í einn átakafarveg út á við.
Sagan um stolna grásleppunetið
gæti verið dæmisaga til að viðhalda
ríg eða fjarlægð milli tveggja ná-
grannasveitarfélaga sem samt voru
á tímum einangrunar og stopulla
samgangna nægilega fjarlæg til að
auðvelt væri að viðhalda einhvers
konar tortryggni beggja vegna
við fremdarmúrinn. Sagan af glá-
sleppunetinu og sagan af blóðugu
böllunum í Fljótum upphefja íbú-
ana sem stríðsmenn ekki ólíkt því
þegar Þór og KA á Akureyri tak-
ast á t.d. í meistaraflokki í fótbolta.
Það þarf hörkukarla til að takast
á við hörkukarla, hvort sem grá-
sleppunetunum var í rauninni stolið
eða ekki. Ekki virðist langsótt að
ætla að þessa metings hafi helst
verið þörf þegar breytingar voru
mestar. Nú hefur L-listinn, flokkur
án tengingar við gömlu stjórnmála-
flokkana setið einn í meirihluta á
Akureyri í fjögur ár. Áhugavert gæti
verið að spyrja hvort það að gömlu
flokkspólitísku átakalínurnar hafi
verið látnar lönd og leið svo lengi í
héraði kunni að skýra hvern vegna
Akureyringar virðast nú óvenju opn-
ir fyrir möguleikum þess að sam-
eina fjandvinina, Þór og KA. En þá
komum við að öðru: „Án óþokkans
erum við öll einstaklingar á markaði,
sjálfselsk og einmana, og samfélagið
hrörnar,“ skrifar félagsfræðingurinn
Gibbons.
Þurfum við óvin til að halda okk-
ur sjálfum góðum?! a
MEÐAL HEIMILDA SEM STUÐST VAR VIÐ ÞEGAR GREININ VAR RITUÐ ERU EFTIRFARANDI
Arnar Árnason. 2011. Hver var A.R. Radcliffe- Brown?
Árni Johnsen. 1996. Utandagskrárumræða. Alþingistíðindi B-deild.
„Ástandinu verður að linna.“ 1994. Morgunblaðið, 21. september.
Benedikt Sigurðsson. 1990. Brauðstrit og barátta: Úr sögu byggðar og
verkalýðshreyfingar á Siglufirði II. Reykjavík: Myllu-Kobbi.
Coser, L. 1968 [1956]. The Functions of Social Conflict. Glencoe: Free Press.
Coser, L. 1971. Masters of Sociological Thought: Ideas in Historical and
Social Context. New York: Harcourt Brace Jovanovich.
Durkheim, E. 1997 [1951]. Suicide : a study in sociology. Þýð: Simon and
Schuster. New York: The Free Press.
Elfa Björk Erlingsdóttir. 2009. Ímynd sveitarfélaga: Rannsókn á ímynd sex
sveitarfélaga á Íslandi á meðal háskólanema á Íslandi. Óbirt MS-ritgerð.
Háskóli Íslands. Sótt 25. nóvember 2011 á http://notendur.hi.is/th/
MSritgerdir/ritgerdir/elfa.pdf.
Freud, S. 1990 [1922]. Group Psychology and Analysis of the Ego. New
York: Boni and Liverlight.
Gibbons, M.S. 2003. „Hvítarusl: Stéttvís blóraböggull fjölmenningarvitanna.“
Þóroddur Bjarnason þýddi. Tímarit Máls og menningar 64 (3–4): 32–37.
Hjalti Jóhannesson, Kjartan Ólafsson og Grétar Þór Eyþórsson. 2002.
Jarðgöng og vegagerð á norðanverðum Tröllaskaga: Mat á samfélags-
áhrifum. Akureyri: Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri.
Íbúðalánasjóður. 2010. Skýrsla íbúðalánasjóðs 2010: Vannýtt íbúðarhúsnæði
í Fjarðarbyggð og á Fljótsdalshérarði.
Íslensk orðabók. 2002. Ritstj. Mörður Árnason. Reykjavík: Edda.
Kingsbury. N. og J. Scanzoni. 1993. „Structual Functionalism.“ Sourcebook
of Family Theories and Methods: A Contextual Approach, 195–221.
Kolbeinn Stefánsson og Sveinn Arnarsson. 2010. „Félagslegur auður Fjalla-
byggðar“. Fjallabyggð fyrir Héðinsfjarðargöng: Samgöngur samfélag og
byggðaþróun. Ritstj. Þóroddur Bjarnason og Kolbeinn H. Stefánsson,
151-160. Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
„Landsdómsmálið fleygur íhaldsins.“ 2012. Mbl.is. Sótt 15. mars 2012 á
http://www.mbl.is/frettir/innlent/2012/01/28/landsdomsmalid_fleyg-
ur_ihaldsins/
Ólína Þóra Friðriksdóttir. 2007. Samkeppnishæfni Austur-Húnavatnssýslu.
Óbirt BS-ritgerð við HÍ.
Ritzer, G. 2000. Modern Sociological Theory. Boston: McGraw-Hill.
Taylor, S.J. og R.C. Bogdan. 1998. Introduction to Qualitative Research
Methods: A Guidebook and Resource. New York: John Wiley & Sons.
Tinna Halldórsdóttir. 2009. „Hér eiga allir sínar pumpur.“ Rannsókn á stöðu
og viðhorfum kvenna á Austurlandi.
Vegagerðin. e.d.. Héðinsfjarðargöng.
Vegagerðin. 2012. Mikil umferð um Héðinsfjarðargöng 2011. Sótt 24.
nóvember 2011 á http://www.vegagerdin.is/upplysingar-og-utgafa/
frettir/nr/2800
Þóroddur Bjarnason. 2010. „Búsetufyrirætlanir íbúa Fjallabyggðar.“ Sam-
göngur og byggðaþróun: Félagsleg. efnahagsleg og menningarleg staða
Fjallabyggðar. Ritstj. Þóroddur Bjarnason og Kolbeinn H. Stefánsson,
65-71. Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
Þóroddur Bjarnason og Kolbeinn Stefánsson. 2010. „Samgöngubætur og
byggðaþróun á norðanverðum Tröllaskaga.“ Fjallabyggð fyrir Héðins-
fjarðargöng: Samgöngur samfélag og byggðaþróun. Ritstj. Þóroddur
Bjarnason og Kolbeinn H. Stefánsson, 4-15. Akureyri: Háskólinn á
Akureyri.
Þóroddur Bjarnason, Kjartan Ólafsson og Kolbeinn Stefánsson. 2010.
„Búsetuþróun í Fjallabyggð 1929–2009.“ Fjallabyggð fyrir Héðinsfjarðar-
göng: Samgöngur samfélag og byggðaþróun.. Ritstj. Þóroddur Bjarna-
son og Kolbeinn H. Stefánsson, 50-57. Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
„Þurfum að vinna bug á hrepparíg.“ 1988. Morgunblaðið, 10. september.