Læknablaðið - 15.11.2012, Blaðsíða 24

Y F I R L I T
Fækkun dauðsfalla vegna kransæðasjúkdóma 1981-2006.
Áhríf meðferðar og áhættuþátta.
■ Áhrif meðferðnr ■ Áhrifbreyttra áhæltuþátta Óskýrt
Mynd 1. Fækkun dauðsfalla vegna kransæðasjúkdóma 1981-2006 skýrist að mestu
leyti af bættri stöðu áhættuþátta.
sjúkdómar sem falla í þennan flokk eru til dæmis sjúkdómar í
nýrum, lifur og liðum og geðsjúkdómar.1415 Með framförum í
læknavísindum nútímans jafnhliða verulegum breytingum á lífs-
stíl hefur langlífi aukist og sífellt stærra hlutfall þjóða nær eftir-
launaaldri. Þótt fleiri lifi lengur við gott heilsufar leiðir það hins
vegar af háu hlutfalli aldraðra að stöðugt fleiri lifa með langvinna
sjúkdóma síðustu áratugi ævinnar. Talið er að 40% fullorðinna
í Evrópu eigi að minnsta kosti við einn langvinnan sjúkdóm að
stríða og tveir þriðju hlutar þeirra sem ná eftirlaunaaldri eru með
tvo eða fleiri langvinna sjúkdóma.416 Meðalævilengd Evrópubúa
við fæðingu er í dag 79,2 ár, en meðalævilengd við heilbrigði eru
61,6 ár.17 Á íslandi er meðalævilengd við fæðingu 81,5 ár en lífslík-
ur við heilbrigði hafa ekki verið reiknaðar fyrir íslensku þjóðina.
Orsakir langvinnra sjúkdóma
Helstu áhættuþættir langvinnra sjúkdóma eru tóbaksreykingar,
óheilsusamlegt mataræði, hreyfingarleysi og misnotkun áfengis.
Þessir fjórir þættir valda, annaðhvort einir sér eða með öðrum
sjúkdómum, eins og sykursýki, háþrýstingi og offitu, meginhluta
allra langvinnra sjúkdóma.
Skilningur okkar á því hvernig áhættuþættir valda sjúkdómum
er mismikill en ljóst er að þar gegnir samspil áhættuþáttanna við
erfðaupplag einstaklinga verulegu máli. Þetta samspil er flókið og
engan veginn skilið til fullnustu. Mjög vel þekkt dæmi um slíkt
samspil erfða og umhverfis er til dæmis fenýlketónmiga, þar sem
genagalli veldur því að ef fenýlalanín er í fæðu hjá einstaklingum
með erfðagalla í fenýlalanín-hýdroxylasa veldur það taugaskaða.
Þetta er vel þekkt dæmi um samspil erfða og umhverfisþátta þar
sem skimað er fyrir erfðagallanum við fæðingu til að koma í veg
fyrir afleiðingar hans. Annað dæmi er í arfbundinni kólesteról-
hækkun, þar sem einstaklingar með galla í viðtaka fyrir lágþéttni-
blóðfituprótein (loiv density lipoprotein) hafa verulega hækkað
kólesteról í blóði, sem eykur áhættu á að fá hjartaáfall snemma
á ævinni.18 Langoftast er þó um mun flóknara samspil gena og
umhverfis að ræða þar sem breytileiki í genum ákvarðar hversu
útsettir einstaklingar eru fyrir sjúkdómum. Umfangsmiklar rann-
sóknir með víðtækri erfðamengisleit (genome ivide scari) síðustu ár
hafa fundið fjöldann allan af genum sem hafa tengsl við langvinna
sjúkdóma.19 Niðurstöður nær allra slíkra rannsókna er að framlag
einstakra gena er frekar lítið og að samband þeirrra við tilurð eða
þróun sjúkdómanna er því mun flóknara en menn höfðu vonast
til. Sérstaklega hefur reynst erfitt að finna tengsl milli einstakra
gena og umhverfisþátta í myndun langvinnra sjúkdóma og tals-
vert er enn í land að sá skilningur nýtist að fullu í forvörnum. Það
er þó full ástæða til að binda vonir við að frekari rannsóknir á
samspili erfða og umhverfis við þróun langvinnra sjúkdóma eigi
eftir að hjálpa okkur til að útbúa nákvæmari einstaklingsbundnar
forvarnir sem taka mið af erfðaupplagi einstaklings. I dag er for-
vörnum gegn langvinnum sjúkdómum beitt á þá þætti sem hafa
má áhrif á. Skiptir þar ekki síst máli almenn vitundarvakning
þjóðarinnar og breyting á lífsstíl og mataræði. Eins og eftirfarandi
dæmi sanna má hafa áhrif á heila þjóð með breytingum til batn-
aðar á einstökum áhættuþáttum.
Hjarta- og æðasjúkdómar
Hjarta- og æðasjúkdómar eru algengasta orsök langvinnra sjúk-
dóma. Um 90% af öllum nýjum tilfellum af kransæðastíflu orsak-
ast af 9 algengum áhættuþáttum sem eiga það sameiginlegt að
vera háðir lífsstíl og umhverfi.201 rannsóknum Hjartaverndar hef-
ur komið í ljós að á síðastliðnum 25 árum hefur orðið 66% fækkun
tilfella af bráðri kransæðastíflu, bæði hjá körlum og konum yngri
en 75 ára, sem skilaði sér í um 80% fækkun dauðsfalla hjá þeim
aldurshópi.21,22 Svipað gildir um flest vestræn ríki en lönd Mið- og
Austur-Evrópu og margra landa í Asíu, þar sem áhættuþættir eru
með svipuðum hætti og þeir voru hér á landi fyrir um þremur
til fjórum áratugum, búa við sífellt vaxandi nýgengi þessara
sjúkdóma.23 Lækkandi dánartíðni vegna langvinnra sjúkdóma í
aldurshópnum yngri en 75 ára í Evrópu skýrist nær eingöngu af
lækkandi dánartíðni af völdum hjarta- og æðasjúkdóma.24
Þegar leitað er skýringa á þessum breytingum hjá einstökum
þjóðum er aðallega horft til tveggja hugsanlegra áhrifaþátta. I
fyrsta lagi getur breytingin stafað af betri læknisfræðilegri með-
ferð sjúkdóma. Inngrip eins og lyfjameðferð við háþrýstingi,
kólesteróli og blóðþynnandi lyf, tæknilegar framfarir eins og
kransæðavíkkanir við kransæðastíflu eða hjáveituaðgerðir vegna
kransæðasjúkdóms. í annan stað getur breytingin á fjölda tilfella
kransæðasjúkdóma stafað af breytingum í helstu áhættuþáttun-
um meðal þjóðarinnar.25-27 Þessir áhættuþættir eru sem fyrr segir
vel þekktir: tóbaksreykingar, hátt kólesteról, hár blóðþrýstingur,
sykursýki og offita, en flestir eiga þeir rætur í lífsstílsmynstri sem
einkennist af óhollu mataræði og hreyfingarleysi. Þróuð hefur ver-
ið reikniaðferð sem metur vægi áhættuþátta og meðferðar í dán-
artíðni vegna kransæðasjúkdóma.21'28'30 íslensku niðurstöðurnar
fyrir tímabilið 1981-2006 sýna að langstærsti hluti skýringarinnar
á lækkandi dánartíðni vegna kransæðasjúkdóma (um það bil 73%)
er bætt staða ofangreindra áhættuþátta en samanlögð áhrif allrar
meðferðar er einungis um 25%. Það sama á við um flest vestræn
592 LÆKNAblaðið 2012/98