Vísbending - 20.08.2010, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 2 7 . t b l . 2 0 1 0 3
framhald á bls. 4
að eiga krónueignir yrði meiri. Mikill halli
myndaðist skv. áætluninni á rekstri rík-
issjóðs og átti hann að styðja við innlenda
eftirspurn. Þegar kemur á seinni hluta
áætlunarinnar mun halli ríkissjóðs taka að
minnka með niðurskurði og skattahækk-
unum en vextir fara lækkandi, höftin tek-
in af og fyrirtæki eflast og draga landið út
úr kreppunni.
En hvernig hefur til tekist? Að mörgu
leyti hefur gengið betur en búist var við
í upphafi. Gengi krónunnar hefur ver-
ið nokkuð stöðugt, vextir farið lækk-
andi, atvinnuleysi verið minna en búist
var við og samdráttur framleiðslunnar
sömuleiðis. Það sem miður hefur farið
er einkum að stjórnvöld hafa ekki náð að
eigna sér og útskýra efnahagsáætlunina
fyrir almenningi sem skyldi. Auk þess
hefur of mikill tími hefur farið í deilur á
milli stjórnmálaflokka í stað þess að þeir
ynnu saman að endurreisn trúverðugleika
landsins sem fjárfestingarkosts. Það er að
miklu leyti undir stjórnvöldum komið að
efla tiltrú landsins þannig að ekki þurfi
að hafa áfram gjaldeyrishöft en stjórn-
málakreppa hefur torveldað þetta starf.
Nýlegur Hæstaréttardómur hefur ekki
hjálpað í þessu tilliti. Hann bjó til óvissu
um eignasafn bankanna og torveldar upp-
gjör fyrirtækja sem eiga við eiginfjárerf-
iðleika. Lagaleg óvissa um eignasafn nýju
bankanna er ekki til þess fallin að auka
traust fjárfesta á þeim. Rýrnun eignasafns
mun veikja þá með neikvæðum afleiðing-
um fyrir þá uppsveiflu sem nú sjást fyrstu
merki um.
Viðsnúningur
En hvernig getur Ísland náð sér aftur á
strik í kjölfar fjármálakreppunnar? Hvern-
ig mun efnahagsbatinn líta út? Og hvað
getur hagstjórn gert til þess að flýta fyrir
batanum?
Viðsnúningur verður ekki vegna auk-
inna umsvifa ríkisins. Ríkissjóður getur
ekki staðið undir hallarekstri nema í tak-
markaðan tíma. Vaxtalækkanir einar sér
hafa einnig takmörkuð áhrif eins og hefur
sýnt sig í Bretlandi, Bandaríkjunum og
á evrusvæðinu þar sem stýrivextir seðla-
banka eru á bilinu 0-1% en fjárfesting
hefur ekki aukist og atvinnuástand ekki
batnað mikið. Á Íslandi bætast áhrif gjald-
eyriskreppunnar við: Aukin innlend eft-
irspurn örvar innflutning, en vegna þess að
landið hefur ekki aðgang að erlendu lánsfé
á viðráðanlegum kjörum og takmarkaðan
gjaldeyrisforða þá myndi gengi krónunn-
ar þurfa að lækka, sem síðan hækkaði
verðlag og höfuðstól verðtryggðra lána,
skuldakreppan yrði þá dýpri. Þeir sem
halda að leiðin út úr kreppunni felist í
aukinni innlendri eftirspurn gera sér ekki
grein fyrir áhrifum gjaldeyriskreppunnar
og mikilvægi þess að fá aftur aðgang að
erlendum lánsfjármörkuðum og erlendri
fjárfestingu.
En þótt efnahagsbati hér á landi muni
ekki hefjast vegna aukinnar innlendrar eft-
irspurnar þá munu merki um hann hins
vegar fyrst sjást í því að fjárfesting einka-
fyrirtækja eykst. Aukin fjárfesting er merki
þess að búið sé að laga efnahagsreikninga
fyrirtækja og stjórnendur þeirra séu aftur
orðnir bjartsýnir. Einungis þá, þegar fjár-
festing hefur aukist, getum við vænst þess
að atvinnuástandið batni til muna. Aukin
bjartsýni í atvinnulífinu mun einnig fara
saman við aukna trú á gjaldmiðlinum sem
linar gjaldeyriskreppuna.
Á myndinni er sýnd þróun fjárfest-
ingar og atvinnuleysis í Finnlandi og Sví-
þjóð. Takið eftir að fjárfesting lækkar ört í
fjármálakreppunni frá 1991-1993 á sama
tíma og atvinnuleysi hækkar og atvinnu-
leysi lækkar þá fyrst þegar fjárfesting tekur
að aukast.
Kreppan í Finnlandi hófst árið 1991
en í aðdraganda hennar var, eins og hér
á landi árin fyrir 2008, lítið atvinnuleysi,
hár kaupmáttur launa, hátt fasteigna-
og hlutabréfaverð, mikil fjárfesting og
hlutdeild vinnuafls í landsframleiðslu
náði hæstu hæðum. Kreppan varð til
þess að breyta þessu; atvinnuleysi jókst
úr 3% upp í 17%, fjárfesting minnkaði
úr tæplega 25% af VLF í rúmlega 15%,
verð hlutabréfa og fasteigna lækkaði um
tæplega helming, raungengi snarlækkaði,
raunlaun lækkuðu um 15% og hlutdeild
vinnuafls í VLF (þáttatekjur) fór úr um
það bil 77% í 65%. Efnahagsbata varð
síðan fyrst vart í verði hlutabréfa sem tók
að hækka þremur árum eftir að kreppan
byrjaði og síðan í aukinni fjárfestingu og
lækkun atvinnuleysis fjórum árfum eftir
upphaf kreppunnar árið 1995. Jafnframt
tók kaupmáttur launa að batna en hlut-
deild vinnuafls í landsframleiðslu náði þó
aldrei fyrri hæðum. Hærra verð hlutabréfa
benti til meiri bjartsýni í rekstri fyrirtækja
sem síðan kom fram í aukinni atvinnu og
fjárfestingu.
Forsendur viðsnúnings
Aukin fjárfesting krefst þess ekki aðeins
að búið sé að laga efnahagsreikninga fyr-
irtækja og að fyrir hendi sé starfhæft
bankakerfi til þess að fjármagna nýjar
fjárfestingar fyrirtækja heldur einnig þess
að stjórnendur fyrirtækja komi auga á
fjárfestingatækifæri og hafi trú á framtíð-
arumhverfi fyrirtækjanna.
Það er mikilvægt að fyrirtæki finni að
stjórnvöld vilji þeim vel, að þau muni
styðja við bakið á þeim. Sú hætta er nú
fyrir hendi að almenningur og stjórnmála-
menn líti á einkarekinn fyrirtækjarekst-
ur sem skrímsli sem þurfi að halda niðri
í framtíðinni svo það taki ekki aftur yfir
landið og keyri það í þrot. Það er letjandi
til fjárfestinga ef stjórnendur fyrirtækja
grunar að stjórnvöld séu þeim andsnúin,
líti á fyrirtækin sem ógnvald og heyri
stjórnvöld halda uppi áróðri gegn hagn-
aðarsókn fyrirtækja. En slíkt væri mikill
skaði vegna þess að það sem fór úrskeiðis
hér á landi var ekki einkaframtak og mark-
aðsbúskapur heldur stofnanalegt umhverfi
hans og hagstjórn. Stofnanir samfélagsins
þurfa að vera með þeim hætti að frum-
kvæði einkageirans nýtist samfélaginu öllu
en fáir taki ekki áhættu á kostnaði hinna
mörgu, eins og gerist þegar viðskiptajöfr-
ar eiga viðskiptabanka landsins og lána
sjálfum sér, bankar stunda annars konar
óábyrga útlánastarfsemi, eða stjórnvöld
peningamála leyfa útlána- og eignaverðs-
bólu að velta upp á sig. Í bréfi sem John
Maynard Keynes skrifaði Franklin D.
Roosevelt Bandaríkjaforseta í febrúar árið
1938 er eftirfarandi texta að finna:
„Kaupsýslumenn þjást af annars kon-
ar sjálfsblekkingu en stjórnmálamenn og
þess vegna verður að nálgast þá á annan
hátt. Þeir eru hins vegar ekki eins óvægnir
og stjórnmálamenn, heillast bæði af sviðs-
ljósinu og hræðast það, það er unnt að
telja þá á að sýna hollustu við samfélagið,
en þeir eru oft ráðvilltir, ringlaðir, og jafn-
vel óttaslegnir, en langar samt að fyllast
bjartsýni, hégómlegir en óöruggir með
sjálfa sig, það er aumkunarvert hversu
auðvelt er að hafa áhrif á þá með vinalegu
tali. Þú gætir gert hvað þú vilt við þá ef
þú kemur fram við þá (jafnvel hina vold-
ugustu), ekki sem úlfa og tígrisdýr, heldur
eins og þeir hafi innræti gæludýra, jafnvel
þótt þeir hafi fengið slæmt uppheldi og
séu ekki innstilltir eins og þú myndir helst
kjósa. Það eru mistök að halda því fram
að fólk í viðskiptum hafi verra siðferði en
stjórnmálamenn.“
John Maynard Keynes (1938), “Letter of February
1 to Franklin Delano Roosevelt,” Collected Works
XXI: Activities 1931-1939 (London: Macmillan).
Tekið af heimasíðu J. Bradford DeLong og þýtt af
höfundi: http://delong.typepad.com/egregious_mod-
eration/2008/12/john-maynard-ke.html.
Leiðin til fátæktar felst í að álykta af
efnahagserfiðleikunum að markaðshag-
kerfi og fyrirtæki séu ógnvaldur og stjórn-
málstarfið lausnin. Fyrirtæki þurfa að fá
að eflast, ráða nýtt fólk til starfa og leggja í
fjárfestingu í umhverfi sem mótast af vel-