Ský - 01.12.2009, Síða 37

4. tbl. 2009 SKÝ 37
Það varð að vera félagar í Æskulýðsfylkingunni en þetta var engin
úrvalssveit og því síður að allir í hópnum væru vænlegir til pólitískrar
forystu. Ég hafði ekki hugann við slíkt heldur taldi mig oft vera að
gera mönnum greiða sem áttu ekki margra kosta völ í dýru námi. Og
ég varaði menn oftast við að gera sér ekki neinar hugmyndir um að
þeir væru að fara til Himnaríkis.
Eftir á að hyggja áttum við að slíta þessu erlenda samstarfi fyrr, en
það varð ekki fyrr en innrásin var gerð í Tékkóslóvakíu 1968.“
Við snerum baki við Sovétríkjunum
Innrásin í Tékkóslóvakíu 21. ágúst 1968 var vendipunktur að sögn
Kjartans. Þá misstu margir sósíalistar endanlega trúna á forystuhlutverk
Sovétríkjanna. Þessir atburðir áttu sér talsverðan aðdraganda og í
íslenskum stjórnmálum var sú staða uppi að Sósíalistaflokkurinn var að
líða undir lok og Alþýðubandalagið að verða til sem stjórnmálaflokkur.
Kjartan var enn framkvæmdastjóri flokksins sem aftur var útgefandi
Þjóðviljans. Hann rifjar upp þessa ágústdaga.
„Einar Olgeirsson, formaður flokksins, var eins og stundum
endranær í boði einhvers staðar í Austur-Evrópu. Magnús Kjartansson
var í London og því fáliðað í forsvari fyrir flokkinn en Lúðvík
Jósepsson varaformaður var tiltækur. Á Þjóðviljanum var þannig
ástatt að Sigurður Guðmundsson, sem var ritstjóri við hlið Magnúsar
var veikur. Á blaðinu voru því helst í fyrirsvari þeir Svavar Gestsson,
þá kornungur maður sem leysti ritstjórana af, og Ásmundur
Sigurjónsson sem sá um erlendar fréttir.
Menn hringdu fljótlega af blaðinu og vildu fá afstöðu flokksins.
Ég náði ekki í Einar en ákvað að kalla saman framkvæmdanefnd
flokksins. Fyrir fundinn átti ég tal við Guðmund Hjartarson, einn
nefndarmanna, og vorum við sammála um að ekkert kæmi til greina
nema harðasta fordæming á innrásinni. Þegar leið á daginn hringdi
Magnús Kjartansson frá London. Ég hafði þá samið drög að ályktun
til að leggja fyrir fundinn og fékk ég heimild Magnúsar til að greina
fundarmönnum frá fullum stuðningi hans við þann texta. Það var
dýrmætt og kann að hafa ráðið úrslitum um að ályktunin var samþykkt
einróma. Á fundinum voru auk mín og Guðmundar Hjartarsonar, þeir
Lúðvík Jósepsson, Guðmundur Vigfússon, Eðvarð Sigurðsson og
Snorri Jónsson - svo ég nefni þá sem ég man eftir. Þessi ályktun var
svo birt sem forystugrein í Þjóðviljanum daginn eftir.
Kjartan segir að rætt hafi verið að setja inn í ályktunina yfirlýsingu
um að Sósíalistaflokkurinn ryfi öll samskipti við Sovétríkin en horfið
hafi verið frá því.
„Okkur fannst það svolítið kjánalegt þar sem flokkurinn hafði
ákveðið að leggja sjálfan sig niður innan fárra mánaða. Við lögðum
hins vegar ríka áherslu á að þeir flokksmenn sem áttu sæti í miðstjórn
Alþýðubandalagsins stæðu þá þegar að samþykkt þar um að hafna
öllum samskiptum við valdaflokka innrásarríkjanna.
Ýmsir reyndu á næstu árum að fá þessari afstöðu breytt og fá
flokksleg samskipti tekin upp milli Alþýðubandalagsins og flokka
í löndum Varsjárbandalagsins. Til þess var mjög alvarleg viðleitni
í gangi af hálfu Sovétríkjanna og Austur-Þýskalands. Þeir vildu
hnekkja þessari samþykkt okkar frá 1968 en við stóðum mörg á verði
gegn því og réðum stefnunni.“
Varð þetta að ágreiningi innan raða flokksmanna?
„Ég tel mig eiga margt að þakka því fólki sem skipaði forystu
Sósíalistaflokksins. Ég lærði margt af kynnum við það og hef
vonandi orðið skárri maður af.
En svo fór að milli mín og flestra af minni kynslóð þróaðist
alvarlegur ágreiningur við suma þessa eldri menn um höfuðmál, ekki
síst um tengslin við Austur-Evrópu. Ég tók svo við Þjóðviljanum sem
ritstjóri 1972. Magnús Kjartansson var þá nýlega hættur í því starfi
eftir 25 ár en milli okkar var góður trúnaður og vinskapur . Hann lagði
hart að mér að gangast undir þetta ok.“
Vissum að njósnir voru stundaðar
Í bók Guðna Jóhannessonar, Óvinir ríkisins, kemur fram að meðan
kalda stríðið stóð sem hæst á Íslandi fylgdust andstæðingar með
óvinum sínum eftir megni. Einhvers konar njósnastarfsemi á báða
bóga virðist hafa verið staðreynd á meirihluta sjötta og sjöunda
áratugarins þótt eftir eðli málsins færi hún oftast lágt.
Það vakti því talsverða athygli á síðasta ári þegar komu fram gögn
sem sýndu að íslensk dómsmálayfirvöld höfðu heimilað símhleranir
í röðum vinstri manna allt til loka sjöunda áratugarins. Þetta varð
opinbert, m.a. fyrir tilstilli Kjartans sem beitti sér fyrir því að gögn
um þær voru gerð opinber.
Að hve miklu leyti voru forystumenn vinstri manna meðvitaðir
um það á sjötta og sjöunda áratugnum að ef til vill væri fylgst með
þeim?
„Við töldum okkur auðvitað vita að í bandaríska sendiráðinu væru
heljarmiklar skrár um fólk. Þetta byggðist aðallega á því að það henti
aftur og aftur að einhver sem tengdist okkar stjórnmálahreyfingu sótti
um vegabréfsáritun til Bandaríkjanna en fékk neitun. Í samtölum
við starfsfólk sendiráðs þeirra kom skýrt fram að miklar og ítarlegar
upplýsingar lágu fyrir um fólk og um undarlegustu hluti. Það hlaut að
liggja þarna að baki net innlendra hjálparmanna og ég man eftir einu
tilviki þar sem skýrsla eða plögg af því tagi komust í okkar hendur,“
segir Kjartan og vísar án efa þarna til þess þegar Þjóðviljinn birti 1963
punkta úr fórum Ásgeirs nokkurs Magnússonar.
trúði ekki á símahleranir
En vissuð þið að símar voru hleraðir?
„Það var oft minnst á símahleranir. Menn sögðu: Bjarni Ben lætur
hlera. Við höfðum engar sannanir fyrir því og ég var alltaf heldur
tortrygginn á að þetta væri rétt og eyddi þeim grunsemdum með
sjálfum mér. Menn þóttust heyra klikk í símanum sem var víst ekkert
að marka og ef svo væri, gat þá ekki alveg eins verið að Rússarnir
væru að fylgjast með okkur. Þeir gætu viljað vita hvað væri að gerast
innan flokksins.
Þegar það kom svo fram í dagsljósið að þetta hefði verið með þeim
hætti sem nú er vitað og á vegum lögreglustjórans í Reykjavík og
dómsmálaráðherra þá kom mér það raunar á óvart.“
Gerðuð þið ráð fyrir því í samtölum og fundahöldum að njósnað
væri um ykkur?
„Einhvern tímann á Hermann Jónasson, formaður Framsóknar-
flokksins að hafa sagt við Einar Olgeirsson: Nú eru þeir að hlera. Þetta
voru svona gamansögur. En ég held að mjög sjaldgæft hafi verið að
menn höguðu orðum sínum í símtölum með einhverjum sérstökum
hætti vegna þessa.
Það gæti þó hafa komið fyrir Einar Olgeirsson á ögurstundum.
Á árum kommúnistaflokksins fyrir stríð voru menn ávallt viðbúnir
samsæri, voru búnir undir að flokkurinn þyrfti að fara neðanjarðar og
þeir sem mótuðust í slíku andrúmslofti voru tortryggnir alla sína ævi.
Og menn voru varir um sig hægra megin línunnar líka. Sigurður
A. Magnússon hefur í einni af æviminningabókum sínum eftir
Eyjólfi Konráði Jónssyni ritstjóra Morgunblaðsins og alþingismanni
Sjálfstæðisflokksins að hann svæfi alltaf með skammbyssu undir
koddanum. Menn geta kallað þetta geðbilun í dag en þá stóð mönnum
ótti af útsendurum heimskommúnismans og gátu haft viss rök fyrir
því þótt þau væru ekki alltaf merkileg.“
Hverjir njósnuðu fyrir rússana?
Nú er vitað að Sovétmenn stunduðu talsverðar njósnir á Íslandi allt
frá því skömmu fyrir 1960 og þekkt nokkur dæmi um tilraunir þeirra
til að ráða Íslendinga í sína þjónustu. Hér starfaði um tíma á áttunda
áratugnum KGB maðurinn Gergel sem sagðist hafa náð persónulegu
trúnaðarsambandi við þrjá áhrifamenn í vinstrihreyfingunni. Hvernig
var talað um þessi mál í kalda stríðinu?
„Við vorum ekkert mjög uppteknir af þessu. Við vissum að
Sovétríkin voru með njósnastarfsemi út um allan heim. Það gat komið
upp sú hugmynd að hinn eða þessi væri njósnari Rússa eða Ameríkana
en við gátum aldrei sannað neitt. Við höfðum enga njósnadeild sjálfir
en vissum vel að ef Rússar væru hér með íslenska njósnara þá gat vel
verið um að ræða einhvern innan okkar raða eða í einhverjum hinna
flokkanna. Margir njósnarar á þeirra vegum um víða veröld gengu
fyrir peningum og það komst aldrei neitt upp hér, nema málið þar
sem Ragnar Gunnarsson kom við sögu en hann leiddi KGB mennina
í gildru.“
Ragnar þessi Gunnarsson leiddi tvo starfsmenn rússneska
sendiráðsins í hendur íslensku lögreglunnar við Hafravatn 1963. Þeir
vildu að hann njósnaði fyrir þá, tæki myndir og þessháttar en Ragnar
lék tveimur skjöldum og fletti ofan af þeim. Þá hafði hann leyst fyrsta
verkefnið sem var að taka mynd af lóranstöðinni við Gufuskála.
En voru einhverjir tilteknir vinstrimenn grunaðir um að vera á
mála hjá Rússum?
„Nei ég get ekki sagt það. Auðvitað var til fólk sem var einfaldara
í sinni þjónustu en svo að því verði með orðum lýst, fólk sem hafði
hreina trúarbragðaafstöðu í þessum efnum, sérstaklega hvað varðaði
trúnað við Sovétríkin. En þetta var jafnframt fólk sem hafði upp á
ekkert að bjóða sem njósnarar. Það hvarflaði aldrei að mér að einhver
sem ég þekkti væri að lauma upplýsingum varðandi öryggi ríkisins
til Rússanna.
Hitt vitum við að furðu margir eru til sölu ef miklir fjármunir eru í
boði, - reyndar fleiri nú en áður var.
Gömlu mennirnir sem ólust upp við að þeir væri partur af
heimshreyfingu kommúnismans og gátu ekki hugsað sér tilveruna
öðru vísi, þeir áttu oftsinnis trúnaðarsamtöl við menn í sovéska
sendiráðinu og fyrir austan tjald í boðsferðum. Þar var rætt um
stjórnmál en slíkt flokkast ekki undir njósnir.
„Eftir á að hyggja áttum við að slíta
þessu erlenda samstarfi fyrr, en það
varð ekki fyrr en innrásin var gerð í
Tékkóslóvakíu 1968.“
„Menn þóttust heyra klikk í símanum
sem var víst ekkert að marka og ef
svo væri, gat þá ekki alveg eins verið
að Rússarnir væru að fylgjast með
okkur. Þeir gætu viljað vita hvað væri
að gerast innan flokksins.“
Viðtalið við Stein Steinarr um Rússland 1956
Jæja, þú fórst til Rússlands sem frægt er orðið — hvernig leizt þér, á?
„Humm — mér hefur verið kennt að tala gætilega um stórveldin,
hvaða nafni sem þau kunna að nefnast. En Rússar eru ýmsu vanir
— og sannast að segja varð ég ekki mjög hrifinn. Sovét- Rússland
er að vísu stórt og auðugt land, ef til vill auðugasta land þessa
heims, og þar er mikið um alls konar verklegar framkvæmdir. En
það út af fyrir sig er ekki nægilegt til að hræra hug og hjarta hins
„úrkynjaða skálds frá auðvaldsheiminum”, eins og vinur minn
og samferðamaður Jón Bjarnason myndi orða það.“
„Rússar eru ákaflega hrifnir af Halldóri Laxness. Ég spurði einn
frægan bókmenntagagnrýni þeirra, hverju það sætti. „Laxness
er svo mikill sálfræðingur” svaraði hann. „Hvað er til marks um
það?” spurði ég. „Jú, hann er svo mikill sálfræðingur, að hann
minnir á Ibsen” svaraði gagnrýnirinn. Svo var því samtali lokið.
Yfirleitt fundust mér þessir „andans menn”, sem við hittum í
Rússlandi, frekar leiðinlegir og jafnvel ógeðfelldir. En þeir hafa
búið vel um sig og hugsa og skrifa það eitt, sem Flokkurinn vill.“
Stalín?
„Sennilega er það allt satt og rétt, sem þeir Krústjov og félagar
hans segja um Stalín. Sennilega hefur hann verið brjálaður
glæpamaður, og sennilega er það fyrst og fremst honum að
kenna hvernig hin mikla hugsjón Leníns hefur verið svívirt
og fótum troðin í Rússlandi. En hvað um það. Þetta veit
ekki rússneska þjóðin í dag, af einhverjum ástæðum hafa
ráðamennirnir í Kreml ekki ennþá treyst sér til að flytja sinni
eigin þjóð þessi hörmulegu tíðindi. Stalín gamli er enn í dag
„faðir” og „vinur” hinnar . rússnesku alþýðu. Hvar, sem maður
kemur, og hvert sem maður fer, blasa við sjónum manns ljósmyndir,
málverk og líkneski af þessum þögla, harða og skuggalega manni.
Borgir, samyrkjubú, verksmiðjur, götur og torg bera ennþá nafn
hans í þúsundatali. — Og þó hefur eitthvað gerzt, hvað svo sem
það er. Vonandi tekst Krústjov og félögum hans innan stundar
að skapa nýjan Guð til handa þessari undarlegu þjóð, fyrst hún
endilega þarf þess með.“
Heldur þú, að Rússar séu friðelskandi þjóð?
„Rússar hafa fundið upp friðinn, hvorki meira né minna, og
má það teljast býsna laglega gert. Þar með er ekki loku fyrir það
skotíð, að þeir hyggi á landvinninga og jafnvel heimsyfirráð í
vissum skilningi. Þeim er sem sé ljóst, að friðsamleg vinna getur
gert þá ríka og volduga langt út fyrir öll staðbundin landamæri.
í Rússlandi fara nefnilega færri handarvik til ónýtis en í nokkru
öðru landi.“
„Ég er vitanlega enginn Rússlandssérfræðingur, og það má vel
vera, að ég hafi misskilið ýmislegt og kveði annars staðar fullsterkt
að orði — og við því er ekkert að segja. En ég vil ógjarna láta loká
mig inni í þeirri’ gaddavírsgirðingu, sem heim komnir Rússlandsfarar
stund um gista, að þora ekkert að segja af ótta við það að vera
stimplaðir annaðhvort „leiguþý kommúnismans“ ellegar „keyptir
auðvaldslygarar.“ Fyrir okkur, svokallaða frjálsa menn, gildir sama
um Rússland og önnur lönd. Við höfum fullt leyfi til þess að segja
það, sem okkur finnst sannast og réttast, án þess að því þurfi að
fylgja neinar heimskulegar og móðursjúkar getsakir.“

Úr Alþýðublaðinu 19. september 1956