Fréttatíminn - 18.09.2015, Blaðsíða 40

M ikil umræða hefur verið á undan-förnum árum um það hversu mjög mataræði, meltingin og virkni
hennar virðist hafa á heilbrigði okkar. Eitt af
því sem vitað er að hafi veruleg áhrif á það
hvernig við þróum með okkur sjúkdóma er
svokallað bólguástand, en það er í sjálfu sér
náttúrulegt viðbragð sem við þurfum til að
berjast við sjúkdóma. Ónæmiskerfi okkar er
öllu jöfnu svo fullkomið að það veit hvenær
það á að berjast og af hvaða afli til að ráða
niðurlögum árásar hverju sinni. Við þekkj-
um öll einkenni eins og roða, bólgu eða hita
sem líkaminn framkallar með þessari virkni
sinni bæði staðbundið líkt og þegar við fáum
einfalda bólu og svo almennt þegar við fáum
flensuna svo dæmi séu tekin um tímabundinn
vanda.
Öllu f lóknara ferli er það þegar
við glímum við langvarandi
bólguástand eins og gigtar-
sjúkdóma, psoriasis, ristil-
bólgur og ýmsa fleiri sjálfs-
ónæmissjúkdóma. En svo
virðist sem álag og undir-
liggjandi bólga leiði líka til
hjarta og æðasjúk-
dóma, krabba-
meina og ýmis
konar lífsstíls-
sjúkdóma
eins og
þeir
eru
jafnan
kallaðir,
en einn-
ig til andlegs
vanda líkt og
kvíða og þung-
lyndis. Margir
vilja tengja þetta
bólguástand við
mat a r æði og
samspil þess við
meltingarflóru einstaklinga. Mikil rann-
sóknarvinna er í gangi í tengslum við
þetta og óhætt að segja að ekki séu öll kurl
komin til grafar ennþá. Áherslan er á ein-
staklinginn hérna þar sem við vitum að
ekki eru allir með sömu þarmaflóru, né
bregðast eins við mismunandi mataræði.
Því er svo mikilvægt að geta metið hvern
og einn í stað þess að gefa bara almennar
leiðbeiningar. Vísindamenn við Gautaborg-
arháskóla og víðar eru nálægt því að gefa
okkur nánari svör og verður spennandi að
fylgjast með.
Svokölluð flóra einstaklings er margþætt
og samanstendur af á bilinu 300-1000 tegund-
um baktería og er almennt stabíl hjá einstak-
lingum, þó getur hún raskast við ýmislegt.
Má þar nefna sýklalyfjanotkun, þyngdartap
eða þyngdaraukningu einstaklinga og ekki
síst mataræðið sjálft sem hefur veruleg áhrif
á hver samsetning þarmaflórunnar er auk
fjölda annarra atriða. Hlutverkið er margþætt
og við skiljum það ekki enn fullkomlega en
fyrir utan það að taka þátt í „meltingunni“,
niðurbroti matar og svo útskilnaði að lokum,
er hún nauðsynleg til að geta tekið upp orku-
efni, vítamín og steinefni. Þarmaflóran brýtur
niður óæskileg efni, ver slímhúðina og hjálpar
henni, heldur niðri óæskilegum vexti annarra
baktería og virkar á ónæmiskerfið
með beinum og óbeinum hætti auk
áhrifa hennar á efnaskipti okkar.
Það er því auðvelt að
ímynda sér tengsl við hina
ýmsu sjúkdóma samhliða
röskun á þarmaflóru og
mikilvægi hennar. Mjög
svo flókin ferli eru til
staðar í meltingunni
og snýst hún því
ekki eingöngu
um að geta los-
að sig við það
sem innbyrt
er heldur
öllu held-
ur hversu
gagnlegt
eða skaðlegt
það er sem
við borðum og
drekkum hverju
sinni. Í stuttu
máli má segja að
því minna sem
matur er unninn
eða v iðbættur
sykri eða viðlíka,
því hollari er hann. Því minni hiti sem notað-
ur var við eldun hans því betra. Borða eplið
í staðinn fyrir að drekka djúsinn og fá þann-
ig trefjar og pektín með, hið sama gildir um
alla ávexti og grænmeti. Umræðan um kol-
vetni, fitu, prótein og mismunandi matar-
kúra tengdum þeim er efni í annan pistil en
ljóst er að sú samsetning hefur líka áhrif,
en sannarlega einstaklingsbundið. Líklega
er augljósast af öllu framansögðu að ekki er
hægt að gefa sömu leiðbeiningar fyrir alla og
vantar okkur því sárlega að geta greint þetta
betur sem vonandi tekst í náinni framtíð.
Hægðir og heilbrigði
Unnið í samstarfi við Doktor.is.
Orsakir
Skortur á efninu Intrinsic Factor
sem er framleitt í maganum, er
algengasta orsök skorts á B12.
Hlutverk efnisins er að flytja B12 úr
fæðunni og inn í blóðrásina. Orsakir
skorts á Intrinsic Factor eru myndun
mótefna gegn þeim frumum sem
framleiða efnið. Þessar frumur
deyja og með tíð og tíma þróast B12
skortur og blóðleysi vegna þess sem
nefnist blóðhvarf.
Einkenni
Fyrstu einkenni eru þreyta, ör
hjartsláttur, andþyngsli og svimi. Ef
blóðleysið er mjög mikið getur fólk
fundið fyrir hjartakveisu, höfuðverk
og verkjum í fótum við gang vegna
lélegs blóðflæðis. Þar að auki eru
mörg einkenni sem benda til skorts
á B12, svo sem rauð, ert og jafnvel
slétt tunga, minnkað bragðskyn,
meltingarörðugleikar, vindgangur
og breyttar hægðavenjur. Skortur á
B12 kemur einnig niður á taugafrum-
unum sem hefur áhrif á húðskyn og
minnkar titringsskynið. Einkennin
geta einnig verið andleg svo sem
minnisleysi, þunglyndi og vitglöp.
Batahorfur
Án meðferðar leiðir sjúkdómurinn
til dauða. Lækning fæst með því að
uppræta orsökina eða bæta upp
vítamínskortinn með sprautum. Með
því að neyta fjölbreyttrar fæðu og
fylgjast með einkennum og leita
læknishjálpar verði þeirra vart er
hægt að taka á B12 vítamínskorti.
Sýklalyfjanotkun ÍSlendinga
Þjáist þú af B12
vítamínskorti?
Blóðleysi er af völdum skorts á rauðum
blóðkornum. Hlutverk þeirra er að taka
upp súrefni í lungunum og skila því til
frumna líkamans. B12 er nauðsynlegt til
framleiðslu rauðu. Skortur á B12 verður
yfirleitt vegna þess að líkaminn getur
ekki unnið B12 úr fæðunni eða vegna
skorts á B12 í fæðunni. Hægt er að bæta
upp skortinn með B12 sprautum annan til
þriðja hvern mánuð.
Orsök
Slagæðar flytja blóð mettað súrefni
og næringu til vefja líkamans. Við
æðakölkun þrengjast æðarnar og
minna magn blóðs kemst til vefj-
anna. Það leiðir til súrefnisskorts á
viðkomandi svæðum.
Áhættuþættir
Um tvítugt byrjar æðakölkun að
myndast og ágerist með árunum.
Það sem eykur líkurnar á æðakölkun
eru:
n Reykingar
n Fjölskyldusaga um æðakölkun
n Sykursýki
n Of hár blóðþrýstingur
n Offita
n Streita
n Of lítil hreyfing
n Karlmenn eru líklegri en konur að
fá hjartasjúkdóma
Hjarta- og
æðasjúkdómar
Hjarta- og æðasjúkdóma eru sjúkdómar
í slagæðum líkamans. Þeir eru yfirleitt af
völdum æðakölkunar.
Einkenni fara eftir
því hvaða æðar
líkamans eiga
í hlut en
algengast er
að þau komi
frá hjarta, heila
eða fótum.
Hve algengur er sjúkdómurinn?
Krabbamein í ristli (og endaþarmi)
er 3ja algengasta krabbameinið sem
greint er hjá Íslendingum og önnur
algengasta dánarorsök af völdum
krabbameina. Það greinast um 120
einstaklingar árlega með þetta
krabbamein og um 50 Íslendingar
deyja árlega af völdum þessa sjúk-
dóms.
Er mögulegt að fyrirbyggja ristil-
krabbamein?
Þessari spurningu er hægt að svara
játandi og ekki er deilt um það
lengur. Flest þessara krabbameina
hafa góðkynja forstig, sem nefnt er
kirtilæxli eða ristilsepi. Um 20-25%
þeirra sem eru 50 ára og eldri hafa
þegar myndað þessa sepa, en ekki
nema lítill hluti þeirra (4-6%) verður
illkynja. Í baráttunni við þennan sjúk-
dóm er mikilvægt að þekkja fyrstu
einkenni hans.
Eru greiningaraðferðir flóknar og
hættulegar?
Þessu er hægt að svara neitandi.
Megin rannsóknaraðferðirnar
eru tvenns konar: leit að blóði í
hægðum og ristilspeglun. Athugun
á blóði í hægðum er einföld, ódýr
og hættulaus rannsókn. Í nær öllum
apótekum landsins er hægt að kaupa
hægðaspjöld til að framkvæma
þessa rannsókn. Ristilspeglun er ná-
kvæmari, en flóknari og fyrirhafnar-
meiri, en að sama skapi nákvæmari
rannsókn til að greina þessi mein.
Hvert stefnir?
Flestir eru sammála um að ekki
sé lengur réttlætanlegt að hika
varðandi ráðleggingar um skimun
fyrir þessu krabbameini. Sem
stendur er fyrst og fremst deilt
um „bestu“ aðferðina en því hefur
verið haldið fram að besta aðferðin
sé raunverulega sú sem beitt er.
Landlæknisembættið hefur gefið
út leiðbeiningar um skimun fyrir
ristilkrabbameini hjá einkennalausu
fólki á aldrinum 50-75 ára og mælir
með því að leita að blóði í hægðum
árlega. Jafnframt eru leiðbeiningar
fyrir þá einstaklinga sem eru í meiri
áhættu að fá þennan sjúkdóm. Unnt
er að nálgast þessar leiðbeiningar
á vefsíðu Landlæknisembættisins
(www.landlaeknir.is). Spurningin er
ekki hvort, heldur hvenær skipu-
lögð skimun verður framkvæmd í
hinum ýmsu löndum. Við Íslendingar
getum tekið forystu á þessum vett-
vangi vegna mikillar kunnáttu og
reynslu af skimunaraðgerðum sem
framkvæmdar hafa verið hér á landi
í áratugi með einstökum árangri.
Forvarnir gegn
ristilkrabbameini
Ristilkrabbamein er lífshættulegur sjúk-
dómur sem er þó oftast læknanlegur ef
hann greinist nógu snemma. Þar skipta
þekking og árvekni sköpum. Ítarlegar og
vandaðar rannsóknir hafa nú verið gerðar
með þátttöku nokkur hundruð þúsund
einkennalausra einstaklinga á aldrinum
45–75 ára. Niðurstöður þessara rannsókna
eru skýrar og benda eindregið til að með
skipulagðri skimun fyrir ristilkrabbameini
megi fækka dauðsföllum vegna þessa sjúk-
dóms um 15% til 40%.
Sýklalyfjanotkun er hlutfallslega mest á fyrstu fjórum árum
ævinnar en minnst á aldrinum 10-14 ára. Notkunin hjá yngstu
aldurshópunum hefur þó farið minnkandi frá árinu 2011 en það
ár hófst bólusetning ungbarna gegn pneumókokkum. Notkunin
eykst svo með hækkandi aldri.
Notkun sýklalyfja, mæld í fjölda ávísana miðað við 1000 íbúa á ári, utan heilbrigðisstofnana, eftir aldri:
Aldur Fjöldi
0-4 1247
5-9 438
10-14 312
15-19 618
20-39 580
40-64 694
65+ 1004
2013
Aldur Fjöldi
0-4 1247
5-9 438
10-14 312
15-19 618
20-39 580
40-64 694
65+ 1004
2011
Aldur Fjöldi
0-4 1247
5-9 438
10-14 312
15-19 618
20-39 580
40-64 694
65+ 1004
2012
Aldur Fjöldi
0-4 1247
5-9 438
10-14 312
15-19 618
20-39 580
40-64 694
65+ 1004
2014
n 0-4 n 5-9 n 10-14 n 15-19 n 20-39 n 40-64 n 65+
PISTILL
Teitur
Guðmundsson
læknir
40 heilsutíminn Helgin 18.-20. september 2015