Dagblaðið Vísir - DV - 12.04.2010, Side 13

VIÐTAL 12. apríl 2010 MÁNUDAGUR 13
en það getur ekki skýrt allt sem gerð-
ist að mínu mati. Ég kom inn á þetta í
máli mínu í Björgvin. Í skýrslum er lögð
mjög mikil áhersla á að þetta hafi verið
eftirlitsvandamál á Íslandi sem það var
að hluta til. Ég held að lögð sé of mikil
áhersla á þetta og fólk skilji ekki – eða
vilji ekki skilja – hina áhættuna eða hin
vandamálin. Þau snerta þá hrikalegu
áhættu sem felst í millibankastarfsemi
þegar bankar eru starfræktir í mismun-
andi myntum og aðeins með lánveit-
anda til þrautavara í eigin mynt. Það er
líka hæpið að hægt sé að líta almenni-
lega eftir bönkum, sem starfa víða um
heim, einungis á grundvelli eftirlits
heimalandsins. Auk þess var fleira gall-
að, eins og innlánstryggingar. Það hefur
verið tilhneiging erlendis að líta fram-
hjá þessum þáttum vegna þess að þeir
eru pólitískt erfiðir. Í evrópskum banka
þarf að koma til sögunnar evrópskt eft-
irlit. Evrópskar innlánstryggingar þurfa
að vera til staðar. Boðskapurinn til
banka sem starfa utan evrusvæðisins
en innan Evrópska efnahagssvæðisins
þarf svo að vera á þessa leið: Þið fáið
ekki að gera það sama og bankar inn-
an evrusvæðisins vegna þess að ykkar
bankastarfsemi er miklu áhættusam-
ari þegar hún fer fram í annarri mynt.
Þetta er pólitískt erfitt fyrir Evrópukerf-
ið og því hefur verið nokkuð einhliða
áhersla á að eftirlitsþættinum sé um að
kenna.
Fylgst með Íslandi
og skýrslunni
Fólki finnst Ísland áhugavert á ann-
an hátt einnig. Segja má að tveir skól-
ar séu fyrir hendi í þessum efnum sem
eiga rætur að rekja til hagfræðinnar.
Annar þeirra leggur áherslu á kerfið og
hönnunargalla. Til dæmis má þá líkja
fjármálakreppu við viðfangsefni verk-
fræðinga þegar þeir hanna brú. Brú
getur verið rangt hönnuð. Það er til í
dæminu að sent sé herfylki út á nýja
brú. Nái göngutaktur hermannanna
eigin tíðni byggingarefnis brúarinnar
getur hún byrjað að sveiflast – eins og
dæmi eru um – og jafnvel fallið sam-
an. Enginn glæpur hefur verið fram-
inn, en hönnunargalli olli hruni. Sumir
vilja líta svona á málin og segja að það
sé alltaf mikil áhætta í bankastarfsemi
og hún verður meiri þegar eftirliti er
áfátt og öryggisnetið er gisið, eins og
innlánstryggingar eða lánatryggingar
til þrautavara. Menn segja þá að kerfið
hafi verið rangt hannað en enginn hafi
beinlínis gert neitt rangt.
Hinn skólinn leggur áherslu á hegð-
un einstakra aðila í ferlinu og það að
þeir brjóti reglur eða fari á svig við þær
og gerist jafnvel sekir um lögbrot. Ég
held að skýringin liggi þarna einhvers
staðar á milli.
Það sem er áhugavert við Ísland
er að það er verið að rannsaka þenn-
an lagalega og jafnvel siðferðilega þátt
miklu meira en víða annars staðar.
Það eru ekki sérstakir saksóknarar eða
rannsóknarnefndir í sama mæli í ýms-
um öðrum löndum líkt og hér. Ég held
að það verði horft til þessa.
Englar voru þeir ekki
Er þetta ekki glíma við lítið klíkuþjóðfé-
lag eins og til dæmis Carsten Valgreen,
sérfræðingur hjá Danske Bank, hefur
sagt í blaðagrein. Kunningjaþjóðfélag-
ið geti verið gott en einnig slæmt að því
leyti að það getur fært þjóðina inn á
spor sem erfitt er að leiðrétta?
Ég bíð eftir rannsóknarskýrslunni.
Það getur verið að þetta skipti tölu-
verðu máli og það skiptir örugglega
einhverju máli. En það er alveg hugs-
anlegt að íslenska bankakerfið hefði
hrunið jafnvel þótt engin slík vanda-
mál væru fyrir hendi. Það sem þurfti til
þess að það hryndi var að kerfið væri
með banvæna veikleika sem voru afar
viðkvæmir fyrir þeim atburðum sem
urðu á alþjóðamarkaði. Til þess varð
það að vera svo stórt að íslenska ríkið
gæti ekki komið til bjargar með eigið fé
og í svo miklum mæli með efnahags-
reikning og endurfjármögnunarþörf
í erlendri mynt að Seðlabanki Íslands
gæti ekki komið til bjargar sem lán-
veitandi til þrautavara. Þarna voru að-
stæður þar sem aðeins allra traust-
ustu bankar gátu endurfjármagnað sig.
Mjög margir bankar voru búnir að taka
mikla áhættu og voru með of lítið laust
fé, of lítið eigið fé. Þeir voru skyndilega
í þröngum aðstæðum sem þeir gerðu
ekki ráð fyrir þegar þeir tóku áhættu-
samar ákvarðanir sínar. Þeir gerðu
þau mistök að telja að góðar aðstæður
yrðu að eilífu. Það er þannig hægt að
hugsa sér að bankakerfi hrynji þótt all-
ir í bankakerfinu séu algerir englar og
mæti í messu á hverjum sunnudegi. Ég
hef reyndar ekki þá trú að þannig hafi
það verið hér á landi. Englar voru þeir
líklega ekki.
Glatað tækifæri 2006
Hefðir þú vísað til dæmis Kaupþingi út
úr landinu á sínum tíma til að draga úr
áhættu?
Ég segi ekkert um það. En stóra
tækifærið til þess að gera eitthvað í
málinu var árið 2006. Menn klúðr-
uðu því tækifæri. Þá skapaðist vantrú
á íslenska fjármálakerfinu erlendis.
Þá var verið að horfa á sömu hluti og
urðu bönkunum síðar að falli, það er
að segja gríðarlega stærð bankakerfis-
ins og mikla fjármögnunarþörf þess í
erlendri mynt. En því miður brugðust
Íslendingar, bæði fjármálastofnanirn-
ar og að hluta til yfirvöld, við gagnrýni
þannig að þetta væri einhver misskiln-
ingur í útlendingum. Síðan tókst að
brjótast út úr þessari herkví – kannski
því miður – meðal annars með því að
fara í áróðursstríð. Það skilaði einhverj-
um árangri en einnig breyttust aðstæð-
ur. Þetta tengdist aukinni og tímabund-
inni áhættufælni snemma árs 2006
sem síðar hjaðnaði. Þarna hefði verið
hægt að taka kerfið niður og minnka
það og draga úr áhættu. Það hefði ver-
ið hægt að segja: Nú hættum við að
þenja okkur út, reynum að flytja hluta
starfseminnar til útlanda, greiða nið-
ur skuldir og selja eitthvað af eignum.
Draga með öðrum orðum úr áhætt-
unni og þörfinni fyrir þessa miklu end-
urfjármögnun. Það var svo sem tekið
á ýmsum vanda, til dæmis varðandi
krosseignatengslin og að skjóta fleiri
stoðum undir fjármögnun. Þannig var
sótt meira í að fjármagna bankana með
innlánum erlendis sem hjálpaði varð-
andi erlenda lausafjárskortinn en það
setti Ísland í afar erfiða stöðu þegar
bankarnir hrundu. En þessar aðgerðir
voru hvergi nægjanlegar eins og síðar
kom í ljós.
Snemma árs 2008 var þetta orðið of
seint. Allir markaðir voru frosnir. Mjög
erfitt var að selja eignir. Ef til vill hefði
verið hægt að flytja eitthvað af starf-
seminni út á þeim tímapunkti. Vænt-
anlega var það líka orðið erfitt vegna
þess að erlend eftirlitsyfirvöld hefðu
þurft að samþykkja flutninginn. Þarna
voru mönnum eiginlega allar bjargir
bannaðar nema að reyna að fá stuðn-
ing alþjóðasamfélagsins við að hjálpa
til við þessa endurfjármögnun bank-
anna og vinna tíma til þess að vinda
ofan af kerfinu. Það var reynt. Ég get
staðfest það að seðlabankastjórarnir
voru eins og gráir kettir um allt til þess
að reyna að gera gjaldeyrisskiptasamn-
inga og annað því um líkt. Það var líka
veitt heimild til að taka erlend lán en
það gekk hins vegar ekki eftir nema í
litlum mæli. Kannski hefðu menn átt
að sækja þetta allt eitthvað fastar en
það var sannarlega reynt. Ýmsum var
þannig ljós hættan en þetta gekk ekki
eins og allir vita.
Banvæn mótsögn
Er ekki krónan okkar mesta vandamál.
Felst ekki mesta áhættan í að halda
henni?
Svarið við því er já og nei. Það hefði
verið hægt að hafa annað regluverk og
segja: Krónan leyfir það ekki að Seðla-
bankinn gerist lánveitandi til þrauta-
vara fyrir svo umfangsmikla alþjóðlega
starfsemi bankanna. Hann yrði að fá
hjálp til þess frá öðrum seðlabönkum.
Með slíkum reglum hefðum við getað
bannað bönkunum að þenjast út með
aukinni hættu á lánsfjárkreppu þeirra í
erlendri mynt. Sagt einfaldlega að slíkt
væri óheimilt. Hér fengist aðeins leyfi
til þess að reka banka sem þjóni inn-
lendu atvinnulífi, heimilum og utan-
ríkisviðskiptum með takmörkunum.
Krónan sem slík býr ekki til banka-
hrun. Það þarf meira til. Hún er kannk-
si hluti af vandanum í þeirri merkingu
að það var ekki hægt að þenja út ís-
lenska bankakerfið svo sem gert var á
grundvelli hennar. Fólk getur deilt um
hvort hænan eða eggið komi á undan.
Hefði átt að vera með aðra mynt eða
öðruvísi bankakerfi? Ef ætlunin var að
vera með bankakerfi eins og það varð í
raun orðið hefði það helst þurft að vera
inni á evrusvæðinu. Ef menn vildu
hins vegar byggja á krónunni áttu þeir
aldrei að leyfa þá þenslu bankakerf-
isins sem raunin varð. Vandinn er að
það hefði verið brot á samningnum
um Evrópska efnahagssvæðið. Þannig
að þetta var ekki einfalt.
Þetta var vandinn. Þetta var hönn-
unargalli í fjármálaregluverkinu sem
líkja mætti við dæmið um brúna
sem ég gat um áðan. Hönnunargalli
þessi felst í því að bönkum í heima-
landi leyfðist að starfa frjálst á öllu
EES-svæðinu. Bankarnir voru frjáls-
ir og evrópskir. En eftirlitskerfið var
þjóðbundið. Innlánstryggingakerfið
var þjóðbundið. Og seðlabankar utan
evrusvæðisins voru sums staðar bak-
hjarlar í lítilli mynt og þjóðbundnir. Í
þessu fólst mótsögn sem var banvæn
fyrir Íslendinga.
Þetta er einn af stóru lærdómun-
um af þessu hruni. Enn komum við
að tveimur valkostum. Við getum farið
inn á evrusvæðið eða verið með krón-
una áfram en þá þurfa að mínu mati að
vera meiri hömlur á fjármálastarfsem-
inni en annars staðar. Þannig er þetta.
Við erum að móta peningastefnu fyrir
framtíðina og þar verða tveir valkostir.
Annars vegar er hægt að ganga í Evr-
ópusambandið og taka upp evru. Það
er þekkt ferli sem getur gengið ágæt-
lega upp. Hinn kosturinn er að móta
peningastefnu sem miðast við að við
verðum fyrir utan og þá eru einhverjar
hömlur á fjármálastarfsemi yfir landa-
mærin hluti af þeim ramma.
Sitjum eftir í uppsveiflu
Hverju svarar þú ef starfssystkini þín í
öðrum löndum spyrja þig hvort þú sért
ánægður með framvindu samstarfsins
við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn og stöð-
una í Icesave-samningunum?
Ég er vitanlega ekkert ánægður
með framvinduna. Samstarfið við AGS
var sú leið sem var valin og í meginat-
riðum var það að mínu mati rétt leið.
Það er ekkert launungarmál að taf-
irnar eru vegna þess að enn er ósam-
ið um Icesave og það hefur komið illa
við endurreisnarstarfið. Ég er ekki
endilega að segja að við hefðum átt að
leysa Icesave-deiluna fyrr hvað sem
það kostaði; það er stjórnmálanna að
ráða fram úr því hvort vert sé að leggja í
fórnarkostnað sem fylgir að þeirra mati
betri lausn. En ef við hefðum samið
miklu fyrr og efnahagsáætlunin hefði
gengið fram eins og upprunalega var
ráðgert og gjaldeyrisforðinn væri meiri
værum við að mínu mati að hefja það
ferli nú að aflétta gjaldeyrishöftunum.
Kannski hefðum við verið komin tölu-
vert á leið með það. Það er ef til vill lán
í óláni að tafirnar og gjaldeyrishöftin
kostuðu okkur ekki eins mikið í fyrra og
við mátti búast. Það var ýmislegt ann-
að sem hamlaði einnig, til dæmis fjár-
festingum. Núna er hins vegar kom-
in talsverð alþjóðleg uppsveifla en við
sitjum ennþá eftir. Núna er kostnað-
urinn af höftunum orðinn töluverður.
Að geta ekki með trúverðugum hætti
endurfjármagnað erlend lán einkaað-
ila og opinberra aðila og haft aðgang
að mörkuðum til endurfjármögnunar
og komið fjárfestingum af stað er nú
farið að sverfa að okkur og valda tjóni.
Vitanlega er ég ekki ánægður með
þetta. Ég held að þetta hafi meiri áhrif
á atvinnustigið nú en í fyrra. Ef tafirnar
hefðu ekki orðið væri fjárfestingastig-
ið orðið hærra og við værum auk þess
búin að aflétta gjaldeyrishöftunum að
einhverju leyti. Ef þetta ástand heldur
áfram seinkar efnahagsbatanum enn
meira en nú er útlit fyrir. Við værum
farin að sjá landsframleiðsluna lyft-
ast nú ef ekki hefðu orðið þessar tafir.
Það eru því mikil gleðitíðindi að önn-
ur endurskoðun efnahagsáætlunar-
innar með AGS fer fram í þessari viku
og þannig opnast aðgangur á ný að því
erlenda lánsfjármagni sem við þurfum
til að halda áfram endurreisninni.
johann@dv.is
„Menn horfðu á trén en ekki
skóginn. Það vantaði heildstætt
mat á áhættu í fjármálakerfinu.
Það gleymdist að heildin er meira
en summa einstakra parta.“
„Bankarnir voru frjálsir
og evrópskir. En eftirlits-
kerfið var þjóðbundið.
Innlánstryggingakerfið
var þjóðbundið. Og
seðlabankar utan
evrusvæðisins voru sums
staðar bakhjarlar í lítilli
mynt og þjóðbundnir.
Í þessu fólst mótsögn
sem var banvæn fyrir
Íslendinga“
„VIÐ SITJUM ENNÞÁ EFTIR“