Dagblaðið Vísir - DV - 27.01.2015, Side 10

Vikublað 27.–29. janúar 201510 Fréttir
Lærdómur þjóðar
n Lyktir lekamálsins eru ekki heilbrigðisvottorð n Fjalla um lærdóma sem draga má af málinu
L
ekamálið lét ekki mikið yfir
sér þegar það hófst síðla
árs 2013 með mótmæla-
stöðu nokkurra einstaklinga
vegna brottvísunar Tonys
Omos úr landi. Þeir málavextir
verða ekki raktir hér, en mótmæl-
endur töldu þá þegar að margt
væri athugavert við þær upplýs-
ingar sem komið höfðu frá ráðu-
neytinu.
Málið vatt upp á sig. Smám
saman fengu viðbrögð Hönnu
Birnu Kristjánsdóttur, þáverandi
innanríkisráðherra, sjálfstætt líf
sem endaði með því að umboðs-
maður Alþingis tók frumkvæði og
hóf rannsókn á afskiptum hennar
af þeirri sakamálarannsókn sem
hafin var gegn ráðuneyti hennar
vegna lekans um Tony Omos.
DV hefur hér í opnunni leit-
að til nokkurra sérfræðinga sem
fylgst hafa með framvindu máls-
ins og fjallað hafa um stjórnmál,
stjórnsýslu, spillingu og fleira í
fræðilegu og lagalegu samhengi.
Þau eru Jón Ólafsson, Jenný Stef-
anía Jensdóttir, Sigurbjörg Sigur-
geirsdóttir, Guðmundur Ólafsson,
Gísli Tryggvason og Gunnar Helgi
Kristinsson.
Jón veltir því upp hvort mál
Hönnu Birnu sé undantekning
eða dæmigerð í íslenskum stjórn-
málum. Guðmundur telur víst að
íslenska flokksræðinu hafi ver-
ið greitt þungt högg í lekamálinu
öllu. Jenný segir „varðturnana“
innan kerfisins, þar á meðal fjöl-
miðla, afar þýðingarmikla. Sigur-
björg veltir fyrir sér skaðanum af
málinu öllu fyrir stjórnsýsluna og
hvort til séu varnir fyrir hana gegn
ráðherravaldinu. Gísli segir að
innanríkisráðherrann hafi orðið
uppvís að alvarlegri valdníðslu
og brotum á lagareglum. Gunnar
Helgi telur að takmarka verði
stjórnsýsluvald ráðherra og enn
séu fyrir margvíslegar brotalamir
innan kerfisins. Öll reyna þau að
bregðast við spurningunni um það
hvort íslensk stjórnmál geti dregið
einhverja lærdóma af lekamálinu
öllu og skýrslu umboðsmanns Al-
þingis. n
– lekamálið er prófsteinn
Jóhann Hauksson
johannh@dv.is
N
iðurstaða umboðsmanns
um að ráðherra hafi farið
langt út fyrir starfssvið sitt
og ítrekað sagt ósatt um
málið bæði innan Alþingis, þing-
flokksins og utan, er grafalvarleg
og mun skapa víðtækt fordæmi
innan stjórnsýslunnar allrar.
Þegar spilling er mæld í þjóðfé-
lögum er oft litið til innviða sam-
félagsins og hversu sterkar og
miklar varnir eru til staðar til að
sporna gegn algengu og velþekktu
spillingaratferli. Pólitísk afskipti
af sjálfstæðum stofnunum sam-
félagsins er eitt slíkt atferli. Eitt
af hlutverkum þessara stofnana
er að vera eins konar varðturnar
gegn spillingu í samfélaginu. Um-
boðsmaður Alþingis, Lögreglan,
Ríkisendurskoðun, Ríkisskatt-
stjóri og ýmsir aðrir eftirlitsaðilar
gegna þannig mikilvægu hlutverki
og nauðsynlegt að þeir séu varð-
ir gegn pólitískum afskiptum svo
sjálfstæði og hlutlægni í störfum
og ákvörðunum sé tryggð. Fjöl-
miðlar sem reka óháða og sjálf-
stæða ritstjórnarstefnu eru önn-
ur og gífurlega mikilvæg þyrping
„varðturna“ gegn spillingu.
Íslensk stjórnmál og allur al-
menningur geta því á vissan hátt
fagnað niðurstöðu málsins því
allir varðturnarnir þrír; lögreglan,
umboðsmaður og DV stóðust það
þunga próf að verjast augljósum,
einbeittum og yfirdrifnum póli-
tískum afskiptum af rannsókn
þessa sakamáls.
Alvarlegustu viðbrögðin í
þessu máli koma frá stjórnmála-
mönnum, sem í fyrstu töldu mál-
ið léttvægt og ómerkilegt og síðar
í ferlinu að um lítilvæga yfirsjón
hafi verið að ræða, búið væri að
viðurkenna og afsaka hana. Það
er enginn höggdeyfir á þanþol
almennings að telja upp gamlar
syndir í því sambandi.
Ráðherra og aðstoðarmaður
skítféllu á tiltölulega léttu prófi,
almenningur lætur ekki segja sér
að prófið hafi verið ómerkilegt
eða léttvægt, hann gerir kröfu um
að sínir kjörnu fulltrúar standist
svona próf undanbragðalaust.
Mikilvægasti lærdómur fyrir
íslensk stjórnmál, er að íslenskur
almenningur er búinn að fá upp
í kok af spillingu, og sættir sig illa
við valdníðslu og gamlar hefðir.
Ný uppfærsla á Sjálfstæðu fólki
styður þessa skoðun. Frumkvæð-
isathugun og álit umboðsmanns
Alþingis styrkir þannig von um
nýja tíma og faglegri vinnubrögð
í allri stjórnsýslunni.
Loks má rifja upp að 93. grein-
in í frumvarp til nýrrar stjórn-
arskrár fjallar um sannleiks- og
upplýsingaskyldu ráðherra. Í um-
ræðunni gerðu ýmsir stjórnmála-
menn grín að því hversu fáránlegt
það væri að skylda ráðherra til að
segja satt! Nú hljóta allir að sjá að
sannleiksskylda er ekkert grín.“
Berskjölduð stjórnsýsla
N
okkrir hlutir þurfa að koma
til skoðunar í ljósi þessa
máls. Í fyrsta lagi völd
ráðherra og möguleikar
þeirra til inngripa í stjórnsýslu.
Stjórnsýslan þarf að fá aukið skjól
til að vinna sín verk án inngripa
ráðherra. Afmarka þarf meira
stjórnsýsluvald ráðherra.
Í öðru lagi hljóta störf að-
stoðarmanna að koma til frek-
ari skoðunar. Tilgangurinn
með aðstoðarmönnum var að
styrkja hina pólitísku forystu
framkvæmdarvaldsins en ekki
að veita ráðherrum aðgang að
spunameisturum í auknum
mæli. Flest bendir hins vegar til
að spunahlutverkið sé aðalhlut-
verkið. Með það í huga þarf ef
til vill að fara yfir reynsluna af
störfum aðstoðarmanna meira
en gert hefur verið en í öllu falli að setja aðstoðar-
mönnum miklu meiri skorður en nú eru til staðar til
afskipta af störfum stjórnsýslunnar.
Í þriðja lagi þurfa mál-
efni uppljóstrara að fá meiri
skoðun. Uppljóstrarar geta
gegnt gagnlegu hlutverki en
það er líka hægt að misnota
uppljóstranir, eins og reynslan
sýnir. Það er bæði viðfangsefni
fjölmiðla og opinberra aðila að
skapa heilbrigðan farveg fyr-
ir ábendingar um brotalamir í
stjórnsýslu.
Því miður er ekki hægt að
segja að niðurstaða þessa máls
sýni einfaldlega að kerfið virki.
Of margir þættir hefðu auðveld-
lega getað farið öðru vísi. Eitt
lítið dæmi: Embættismaður í
sporum Stefáns Eiríkssonar sem
ætti yfir höfði sér að starf hans
mætti auglýsa og ráðherra tæki
ákvörðun um veitingu starfsins
er undir miklum þrýstingi til að
láta undan óskum ráðherra, jafnvel þegar þær stang-
ast á við sjónarmið um góða og vandaða stjórnsýslu-
hætti.“
Gunnar Helgi Kristinsson, stjórnmálafræðiprófessor við HÍ
Fullsödd af spillingu
Jenný Stefanía Jensdóttir, stjórnarmaður í Gegnsæi
Dæmigerð eða
undantekning?
Jón Ólafsson
prófessor spyr
hvort starfshættir
Hönnu Birnu
Kristjánsdóttur
séu dæmigerðir
eða undantekning.
MynD SiGtryGGur Ari