Iðjuþjálfinn - 01.05.2004, Blaðsíða 8

Akstur flokkast undir eigin umsjá
Við innlögn á sjúkrahús þarf aldraður einstaklingur
að fara í fjölmargar rannsóknir og sömuleiðis er
færni hans og aðstæður metnar almennt. Iðjuþjálfi
metur færni einstaklings við eigin umsjá, störf og
tómstundaiðju. Samkvæmt Íðorðum iðjuþjálfa
flokkast akstur bifreiðar undir eigin umsjá líkt og
lyfjataka, kynlíf ofl. (Guðrún Pálmadóttir, Kristjana
Fenger, Rósa Hauksdóttir, Sigrún Garðarsdóttir, Snæ-
fríður Þóra Egilsson og Þóra Leósdóttir, 1996).
Akstur bifreiðar er mikilvæg iðja
Þar sem hlutfall aldraðra af heildarmannfjölda fer
vaxandi fer öldruðum ökumönnum fjölgandi í um-
ferðinni. Fleiri einstaklingar á aldrinum 80-100 ára
munu aka bíl, bæði karlar og konur. Akstur bifreiðar
er nútímamanninum mjög mikilvæg iðja í öllu dag-
legu lífi. Að geta keyrt bíl gerir einstaklingnum oft
auðveldara að sinna og taka þátt í daglegri iðju af
ýmsu tagi, s.s. innkaupum, vinnu, tómstundaiðju og
halda tengslum við ættingja og vini.
Í rannsókn sem gerð var í Ástralíu var akstur bif-
reiðar talin önnur mikilvægasta (IADL) iðjan hjá
eldra fólki á eftir símanotkun (Liddle og McKenna,
2003). Að hætta að aka bifreið er afdrifarík ákvörðun
og fólki oft mjög erfið. Hún getur haft áhrif á lífs-
gæði, hlutverk og sjálfstæði einstaklingsins.
Akstur er flókin iðja
Akstur er flókin iðja og varðar bæði öryggi þess sem
ekur og þeirra sem eru í umferðinni. Akstur á sér stað
í síbreytilegu umhverfi og er eitt það flóknasta sem
einstaklingurinn tekur sér fyrir hendur. Fyrir utan að
stjórna ökutækinu þarf að
meta öll áreiti sem berast
frá umhverfinu. Það þarf
að meta aksturshraða mið-
að við umhverfisþætti eins
og birtu, hitastig, sólskin
eða snjóbyl. Það þarf að
bregðast skjótt við viðbrögðum ökumannsins í bif-
reiðinni fyrir framan, aftan eða til hliðar. Vegna eðli-
legrar hrörnunar við hækkandi aldur minnkar getan
til að stjórna ökutæki. Skert sjón, hægari viðbrögð,
vitræn skerðing, skert hreyfifærni, lyfjanotkun og
sjúkdómar s.s. heilablóðfall geta haft áhrif á aksturs-
hæfni aldraðra. Rannsóknir hafa sýnt að við 55 ára
aldur hefst þessi skerðing og fer hratt vaxandi eftir
að 75 ára aldri er náð. Samtímis því sem færni
minnkar getur hæfileiki okkar til að meta þessa
skerðingu minnkað (Hjördís Jónsdóttir, 1999).
Ýmsir sjúkdómar hafa áhrif á færni við akstur.
Heilablóðfall getur m.a. leitt til sjónsviðsskerðingar,
gaumstols, erfiðleika við að meta fjarlægðir og að
rata um í umhverfinu (Pierce, 1998). Heilabilun s.s.
Alzheimer sjúkdómur getur haft áhrif á akstursfærni
og öryggi. Sjónræn úrvinnsla, rýmdar- og afstöðu-
skynsörðugleikar, dómgreindarskerðing, skert at-
hygli og minni ásamt skorti á innsæi er þekkt hjá
þessum hópi einstaklinga. Dæmi er um að ökumað-
ur með heilabilun treysti á maka sinn sem aðstoðar-
mann í umferðinni (Co-pilot) meðan á keyrslu
stendur. Oft er aðstoðarmaðurinn einnig háður öku-
manninum við að komast á milli staða og þ.a.l. treg-
ur til að beina athygli að vandamálum maka síns í
umferðinni (Liddle og McKenna, 2003).
Slysatíðni aldraðra
Aldraðir ökumenn finna oft sjálfir þegar getan
minnkar. Akstursmunstrið breytist þá oft t.d. í stutt-
ar ferðir í nærliggjandi umhverfi, yfirleitt alltaf sömu
staðirnir og við bestu aðstæður. Þeir forðast háanna-
tíma, léleg veðurskilyrði og hafa jafnvel aðstoðar-
mann sér við hlið (FAAS fréttir, 2003; Liddle og Mc-
Kenna, 2003).
Erlendar rannsóknir hafa sýnt fram á að tíðni
slysa hjá öldruðum ökumönnum, miðað við vega-
lengd, sé hærri en hjá öðrum aldurshópum. Aðrar
rannsóknir hafa leitt í ljós að aldraðir ökumenn séu
varkárari og reynsluríkari í umferðinni en aðrir ald-
urshópar. Þeir aki hægar, á hægri akreininni og hafa
meira bil á milli sín og bílsins fyrir framan.
Slys þar sem aldraðir ökumenn koma við sögu eru
oft af völdum skertrar dómgreindar þegar að gatna-
mótum kemur t.d. þegar ver-
ið er að skipta um akrein,
beina ökumönnum fram-
hjá við framúrakstur og við
lestur merkja. Aldraðir
lenda í fleiri slysum í dags-
birtu og í góðu veðri. Komið
hefur fram að aldraðir tengjast yfirleitt ekki slysum
þar sem hraðakstur og vínandi hefur komið við sögu
(Liddle og McKenna, 2003).
Hver óskar eftir hæfnismati?
Það er heilbrigðisstarfsfólk og nánustu aðstandendur
sem óska eftir hæfnismati og að skjólstæðingurinn
fari í ökumat. Skjólstæðingarnir óska þess sjaldnast
sjálfir. Dæmi eru um að eldri ökumenn taki þá
ákvörðun að hætta að aka þegar þeir hafa náð viss-
um aldri eða út af heilsufarsástæðum, þó svo að get-
8 - IÐJUÞJÁLFINN 1 / 2004
Akstur og aldraðir
- Mat á færni við akstur
LINDA E. PEHRSSON
IðJUþJÁLFI Á
ENDURHÆFINGARSVIðI
LANDSSPÍTALA
HÁSKÓLASJÚKRAHÚSS
FOSSVOGI
Að geta keyrt bíl gerir einstaklingnum oft
auðveldara að sinna og taka þátt í daglegri iðju
af ýmsu tagi, s.s. innkaupum, vinnu, tómstunda-
iðju og halda tengslum við ættingja og vini.