Norðurslóð - 13.12.1983, Page 13

Ingvar Gíslason alþm.
mín af Kristjáni Eldjárn
Kjmni
Mér hefur auðnast sú lífsreynsla
að kynnast fólki af ýmsum
stigum og úr ýmsum áttum. Þar
á meðal hef ég átt þess kost að
vera samvistum með mörgum
svokölluðum fyrirmönnum
landsins, kjörnum þjóðfulltrú-
um, flokksforingjum, félags-
málafrömuðum, forystumönn-
um á sviði lista- og menningar-
mála og hvers kyns frægðar-
mönnum. Gjarna skiptir í tvö
horn um það, hvernig um slíka
menn er talað, hvaða orð fer af
þeim. Sumir menn verða miklir
í augum almennings, þeir eru
taldir öðrum fremri að viti eða
dugnaði, ellegar fórnfýsi og
ósérplægni eða öðrum loflegum
eigindum og mannspörtum. En
svo eru aðrir sem hjúpaðir eru
þögn þegar best lætur og látnir
gleymast, en annars sallaðir
niður, ef á þá er minnst. Þetta
leyndarmál um lofstír sumra og
ófrægingu annarra er torráðin
gáta, en reynsla mín er sú, að
menn rísi misvel undir því lofi,
sem á þá er hlaðið, og margur
má þola ófrægingu að ósekju.
Einn er sá maður, sem mér
finnst síst oflofaður, heldur eigi
þá aðdáun skilið, sem hann
hefur notið lífs og liðinn. Það er
Kristján Eldjárn. Hann var
mikil prýði síns embættis og
ágætur maður í samstarfi og
viðkynningu.
Kynni okkar Kristjáns voru
reyndar ekki svo náin, að ég geti
státað af neinni trúnaðarvináttu
við hann. Svo var alls ekki.
Fundum okkar bar þó oft
saman. Ég átti nokkrum sinnum
við hann mikilvæg erindi og
samskipti um þau, sem hlaut að
auka traust mitt á honum og
vekja mér virðingarhug í hans
garð. Meðan ég var ráðherra
kom fyrir að ég leitaði til hans
um ráðgjöf og upplýsingar, sem
komu mér ætíð vel. En samskipti
mín við Kristján Eldjárn hófust
löngu áður en hann varð forseti
íslands.
Minnisstætt er mér meira en
30 ára gamalt atvik, sem tengist
minningu minni um Kristján
Eldjárn og er glöggt dæmi í hug
mínum um það, hversu mann-
gerðir eru margvíslegar og
menn mismunandi og þó
einkum hvernig menn halda
sjálfum sér fram og hversu
mikið þeim finnst til um sjálfa
sig og liggja ekki á því.
Haustið 1951 var ég nemandi
í Háskóla íslands og var þá
valinn af stúdentaráði til þess að
gegna formennsku í ritnefnd 1.
desember blaðs stúdenta.
Ákveðið var fyrirfram að helga
blaðið handritamálinu, kröf-
unni um það að Danir skiluðu
íslendingum fornum handritum
íslenskum, sem geymd voru í
dönskum söfnum. Dr. Alexander
Jóhannesson var í þá tíð rektor
háskólans, og ræddi ritnefndin
við hann um væntanlegt efni
blaðsins. Þótti ekki annað hæfa
en að stúdentar hefðu samráð
við yfirstjórn háskólans um
útgáfu blaðsins, ekki síst þegar
svo stóð á um efni þess sem raun
bar vitni. Urðu ritnefndarmenn
sammála um að leita fyrst og
fremst til íslenskra bókmennta-
fræðinga og sagnfræðinga, og
lá þá beinast við að finna þá
meðal háskólakennara ogstarfs-
manna annarra þjóðmenningar-
stofnana. Sjálfsagt þótti að fara
þess á leit við þjóðminjavörð,
Kristján Eldjárn, að hann ritaði
í blaðið, og fleiri komu þar við
sögu. Gekk undirbúningur
útgáfunnar snurðulaust.
En þá kom babb í bátinn.
„Prófessor Alexander“ (eins
og þá var sagt) mæltist til þess
að tveir kunnir menn utan
háskólans yrðu sérstaklega
beðnir um greinar í hátíðar-
blaðið. Annar var Gísli Sveins-
son fyrrv. sýslumaður, alþingis-
forseti og sendiherra í Noregi
(með meiru), þá laus úr öllum
embættum og kominn á eftir-
laun. Hinn var Guðbrandur
Jónsson, prófessor að nafnbót
og þýskur doktor, bókavörður
að atvinnu. Enga meinbugi
sáum við ritnefndarmenn á
þessum höfundum. Fór svo að
rektor tók að sér að sjá um að
grein Guðbrands bærist í tæka
tíð, en samkvæmt eigin ósk
Gísla Sveinssonar skyldi ég
ganga á fund hans sem for-
maður ritnefndar að ræða hlut
hans að efni blaðsins. Gísli bjó
þá á Hótel Borg, og þangað
heimsótti ég hann. Var honum
umhugað að skrifa í blaðið, en
gerði mér jafnframt ljóst að sig
skipti máli hvar greininni yrði
valinn staður í blaðinu. Mæltist
hann til þess að grein sín yrði
næstfremst í blaðinu, „næst á
Ingvar Gíslason.
eftir grein rektors“, eins og hann
orðaði það. Reyndar hafði
greinaröðin ekki verið ákveðin
ennþá, en þegar til kastanna
kom var farið að ósk hans.
Annars féll mér ekki verr við
Gísla en svo að ég studdi hann
heils hugar í forsetakosningum
árið eftir og gekk þar heldur
betur gegn ríkjandi tísku, því
fylgi hans gat varla minna verið.
En nú víkur sögunni að
heiðursprófessornum, dr. Guð-
brandi, og hans málum.
Þegar það fréttist í prófessora-
hópinn í háskólanum, að dr.
Guðbrandur ætti að fá inni í
stúdentablaðinu, varð þar uppi
fótur og fit. Töldu ýmsir það
firn mikil að „slíkur maður“
hefði rúm undir sama þaki og
ófalsaðir doktorar og alvöru-
prófessorar. Kom þar, að
hótanir fóru að berast ritnefnd-
inni um að menn tækju greinar
sínar aftur, ef skrif Guðbrands
Jónssonar yrðu birt í blaðinu.
Ekkert vissu þessir menn þó
hvað í grein hans myndi standa.
Mér var sagt að dr. Steingrímur
J. Þorsteinsson, sá ljúflingur
sem hann var, hafi látið mikið í
þessu máli, reyndar meira en ég
varð vitni að. Svo mikið er víst
að honum fannst sér misboðið.
Átti ég tal um þetta við rektor.
Sá hann ekki aðra leið en að
Guðbrandur yrði fenginn til
þess að draga sig í hlé sem
greinarhöfundur og vildi að ég
gengist fyrir því.
Hitti ég Brand á heimili hans í
húsi við Klapparstíg í Reykja-
vík. Kom ég þangað um átta-
leytið að kvöldlagi, en fór þaðan
ekki fyrr en líða tók að miðnætti.
Var það skemmtileg kvöldstund
og bar margt á góma. Guð-
brandur kvaðst vilja gera það
fyrir mig að draga sig út úr þessu
safni stórmenna andans og
fræðanna og kvaðst gera það
þykkjulaust. Var ég honum
þakklátur og harla feginn erind-
islokum, en hafði þó ekkert út á
það að setja að hann skrifaði í
blaðið. Hefur mér verið hlýtt til
Guðbrands síðan. Er ekki að
orðlengja það að blaðið kom út
á réttum tíma _og þótti hið
myndarlegasta. Áhyggjum var
af okkur létt ritnefndarmönnum
og sæmd háskólans borgið.
En einn varságreinarhöfund-
ur, sem lét sér fátt um finnast
þetta uppistand allt. Það var
Kristján Eldjárn. Þótt ég hafi
ekki enn greint frá því, fór samt
svo að ég barði upp á hjá honum
á skrifstofu hans í Þjóðminja-
safni um leið og ég fékk pata af
andspyrnu prófessoranna gegn
Guðbrandi Jónssyni. Vildi ég
vita hug hans í þessu máli og
einnig hvort hann gerði nokkra
kröfu til þess að grein hans yrði
valinn einhver sérstakurstaður í
blaðinu. Kristján brosti góðlát-
lega að þessu og sagði: „Ég læt
mig engu varða, hverjir skrifa í
þetta blað, og þú mátt raða
greininni minni, hvar sem þú
vilt, aftast ef það getur bjargað
einhverju.“
Mörgum árum síðar átti ég
annað erindi við Kristján
Eldjárn sýnu mikilvægara, enda
komu fleiri við það mál.
Þegar líða tók á árið 1967
fóru menn að giska á, að Ásgeir
Ásgeirsson myndi ekki bjóða sig
fram til forsetaembættis að
nýju, en fjórða kjörtímabili
hans átti að ljúka 1. ágúst 1968.
í áramótaræðu sinni á nýársdag
1968 tilkynnti Ásgeir ákvörðun
sína um að hann yrði ekki í
kjöri. Var þá ljóst að finna yrði
eftirmann hans. Stóð ekki á að
sú leit yrði hafin.
Upp úr áramótum urðu menn
varir við hreyfingu um aðstuðla
að því að Gunnar Thoroddsen
sendiherra í Danmörku yrði í
kjöri til forsetaembættis. Varð
sú hreyfing fljótt útbreidd um
landið og þýsna áberandi. Sem
við var að búast átti Gunnar
víða fylgi að fagna, enda munu
ílestir, sem til hans þekktu, hafa
treyst honum til að gegna
forsetastörfum með prýði og
þurfti síst flokksmenn hans tii
að viðurkenna það. Það gerðu
fleiri. Ég kunni vel að meta
hæfileika Gunnars Thoroddsens,
menntun hans oggáfur, oghefði
talið hann sóma sér með ágæt-
um í forsetastóli. En málið var
ekki svona einfalt fyrir mér og
ýmsum öðrum. Áð mínum
dómi hefði það orðið hnekkir
fyrir forsetaembættið, ef ekki
hefðu farið fram kosningar milli
tveggja eða fleiri frambjóð-
enda á þeim tímamótum, sem
nú voru runnin upp.
Ég ákvað því að beitast fyrir
því í minn hóp og fyrir mitt leyti
að leitað yrði til einhvers hæfi-
leikamanns til þess að bjóða sig
fram gegn GunnariThoroddsen.
Er ekki að orðlengja það, að
hugur minn staðnæmdist við
Kristján Eldjárn, enda vissi ég
að margir höfðu nefnt hans
nafn. Átti hann þá þegar mikinn
hljómgrunn meðal þeirra, sem
töldu nauðsynlegt að kosmngar
ættu sér stað, en ekki settist nýr
forseti sjálfkj örinn í forseta-
stól. Ekki er fyrir það að synja
að stjórnmál dagsins hafi haft
sín áhrif i þessu sambandi,
a.m.k. á þá, sem lifðu og
hrærðust í pólitík. Sjálfstæðis-
flokkurinn, flokkur Gunnars
Thoroddsens og langstærsti
stjórnmálaflokkur landsins,
hafði ráðið mestu um land-
stjórnina síðustu 8-9 ár, en
Framsóknarflokkurinn, sem
einnig var öflugur flokkur,
hafði jafnlengi verið í stjórnar-
andstöðu. Ég neita því ekki að
mér og fleirum fannst það hafa
svip af uppgjöf fyrir „við-
reisnar“-fylkingunni að láta eins
og forsetakosningar kæmu
okkur ekkert við, eða að við
hlytum að styðja með þögninni
frambjóðanda, sem okkur þótti
kominn beint úr liði andstæð-
inganna.
Forsetakosningar komu til
umræðu í þingflokki mínum,
þegar fundir hófust þar að nýju
eftir jólaleyfi síðla í janúar. Þá
kom í ljós að þingmenn höfðu
ekki bundist einum né neinum í
framboðsmálum, og eftir ýtar-
leg samráð urðu menn á eitt
sáttir um, að nauðsynlegt væri
að finna annan frambjóðanda
en GunnarThoroddsen. Nokkur
nöfn voru nefnd í því sambandi,
en óhætt að fullyrða að þar bar
hæst nafn Kristjáns Eldjárns, og
þegar fundi lauk kom naumast
annar maður til greina. Ég Iét
mig þetta mál miklu skipta, og
var til þess mælst í fundarlokin
að ég ræddi við Kristján og
segði honum hug manna í þing-
flokknum. Mér var það ljúft, en
taldi þó að fleiri yrðu til að
koma, enda myndi Kristján ekki
svo óðfús í þetta embætti að
ekki yrði að fylgja vel eftir
áskorun á hann í þessu efni.
Ég heimsótti Kristján á skrif-
stofu hans í Þjóðminjasafni. Þar
var allt með svipuðum um-
merkjum eins og þegar ég kom
þangað mörgum árum áður í
erindum stúdentablaðsins. Og
húsráðandi hafði ekkert breyst,
ekki einu sinni elst svo heitið
gæti. Komst ég íljótlega að því
að fleiri höfðu sótt hann heim
sömu erinda. Kristjáni kom
málaleitan mín því ekkert á
óvart. Hér var komin af stað
víðtæk framboðshreyfing. Eftir-
leikinn þekkja allir.
Forsetaembætti gegndi
Kristján Eldjárn með myndar-
brag í 12 ár. Fylgdi honum
virðuleiki, sem var svo persónu-
legur og einkennandi fyrir hann
að ólíklegt er að aðrir geti leikið
slíkt eftir honum. Kom þar
margt til, alþýðleg fyrirmennska
eins og hún gerist best meðal
íslenskra bænda og eðlislæg
háttvísi, sem alls staðar á við,
hvort sem er í háum konungs-
sölum eða lágreistum híbýlum
hversdagsmannsins. Ekki leikur
á tveim tungum að siðfágun
hafði Kristján haft með sér úr
Svarfaðardal. En styrkur hans á
forsetastóli var þó öllu öðru
fremur orðsnilld hans og rit-
leikni. Með þessum guðsgáfum
sínum lyfti hann forsetaembætt-
inu til virðingar ofar virðingum.
Kristján Eldjárn gerði hverja
ræðu, hvért ávarp, að listaverki
vegna fágaðs forms, mikils
efnis, skýrleika í frásögn, vand-
aðs orðfæris og afbragðs
flutnings.
Framhald ú bls. 15
Kristjárn Eldjárn, þjóðminjavörður.
NORÐURSLÓÐ - 13