Norðurslóð - 21.01.1986, Side 5

Norðurslóð - 21.01.1986, Side 5
Vísumar hennar „Gömlu“ „Leiktu þér nú, litla Fríða“ Löngum hafa verið vísnasmiðir hér í Svarfaðardal sem hafa ort tækifærisvísur og Ijóð og fundið tilefni í mannlífinu kringum sig. Þegar vel er ort lifir kveðskapur- inn á vörum fólks, en hverfur svo oftast með því fólki sem þekkir höfundinn eða efnið sem var tilefni vísunnar. Það er auðskilið mál. Slíkur kveðskapur fer aldrei á bókfell, er oft hvergi skrifaður niður nema e.t.v. í handrit sem fer á flakk og tapast. Ef kveðskapur- inn er góður er skaði skeður. Skjalasafn einstaks byggðarlags á sér gott verkefni á þessu sviði. Árið 1930 lést á Hofi í Svarf- aðardal, 90 ára að aldri, vísna- smiðurinn einn sem ýmsir eldri Svarfdælingar þekkja eitthvað eftir en fáir vita deili á. Sá sem hér um ræðir hét Hólmfríður Benediktsdóttir, hér í dal þekktari undir nafninu ,,Gamla“. Það er þess virði að beina að henni ljósi, bæði af því vísur hennar voru góðar og lífs- hlaupið sérstakt. Þegar ég fór fram á viðtal við Soffíu á Hofi fyrir jól þóttist hún lítið hafa fram að færa sjálf. í staðinn benti hún mér á vísur Gömlu sem ekki mættu gleym- ast og væri betra efni í blað. Soffía er ein meginheimild mín um Gömlu ásamt Soffía Sigur- hjartardóttur og Friðriku Ármannsdóttur, báðum frá Urðum, og kirkjubókum sem upplýsa um dvalarstaði hennar á ýmsum tímum. Nokkur æviatriði Gömlu, samkvæmt þessum heimildum, eru sem hér segir: Hún fæddist að Hömrum við Akureyri árið 1840. Þriggja ára fluttist hún með foreldrunum að Rangár- völum utan við Glerá og þaðan níu ára að Stóru-Laugum. Þar er faðir hennar titlaður bóndi Búskapur hans mun þó hafa staðið veikum fótum því 5 árum síðar er hann kominn að Litlu- Laugum sem hjú. E.t.v. hafði heilsan þá bilað og tveimur árum síðar, 1855, dó hann þar, rúmlega fertugur. Hólmfríður var einkabarn og á unglingaárum hennar munu mæðgurnar hafa farið um saman í vinnumennsku. Ein- hvern tíma á þeim árum fékk hún meinsemd og ígerð við augað og þar eð engin lækning fékkst varð meinið svo heiftar- legt að augað sprakk út. Eftir það var eitt auga að duga. Móðirin dó svo 1862. Raunirnar urðu fleiri, meðal annars sagði hún síðar að fjár- haldsmaður sinn hefði fengið föðurarf hennar að láni og notað hann svo til að flytja til Ame- ríku. Flökkutilvera hennar, sem vinnuhjú, hélt áfram um Þing- eyjarsýslur með síðustu viðdvöl á Þverá í Dalsmynni. Eftir föðurmissinn er hún skráð í kirkjubókum á a.m.k. 11 stöðum í vist. Líf hennar hefur vart einkennst af sæld eða miklum tómstundum en þó hefur hún einhvern veginn ræktað með sér kveðskaparlist. í Svarfaðardal Árið 1884 fluttist Hólmfríður frá Þverá í Urðir í Svarfaðardal. Þá urðu þau umskipti á kjörum hennar að hún eignaðist fastan samastað. Húsfreyjan á urðum Soffía Jónsdóttir sem þá var nýgift, hafði flutt þangaðfrá L itlu-l augum, þar sem hún fæddist 1854 ári áður en faðir Hólmfríðar lést. Þar hafa þær trúlega kynnst og Soffía svo boðið henni til sín eftir að hún stofnaði eigið heimili. Hólm- fríður þurfti ekki aftur að flytja nema hvað hún fylgdi Arnfríði, dóttur Soffíu og Sigurhjartar á Urðum, ofaní Hof árið 1925 og bjó hjá henni síðustu 5 æviárin. Lífssagan sem hér er skráð er afar stuttaraleg og sjálfsagt ónákvæm en verður að duga sem inngangur að vísunum. Soffía frá Hofi segir að Gamla hafi verið glaðsinna og kát að jafnaði en einnig örlynd og látið menn heyra það, jafnvel almættið, ef henni mislíkaði. Þá má fljóta með ein saga, sem mér sagði Friðrika Ármannsdóttir, sem e.t.v. segir nokkuð um lífs- viðhorf Gömlu og ævikjör. Eitt sinn heimsótti hana í Urðir gamall kunningi, sem taldi sig eiga henni gott að gjalda. Hann gaf henni 50 krónur sem var drjúgmikill peningur. Hún gladdist mjög og fjór strax að finna Svein á Skeiði og lét hann smíða handa sér líkkistu. Átti hún þá a.m.k. tíu ár ólifuð. Hún vildi ógjarnan verða til byrði þegar að útförinni kæmi. \ Sá kveðskapur, sem ég hef séð eftir Gömlu, er allur frá tíð hennar í Svarfaðardal. Það er greinilegt á honum að hún hefur haft gaman af börnum, vísurnar snúast nær allar um börn og unglinga sem hún umgekkst. Eg læt þá ganga þá ljóðaskrá sem í hefur náðst. Sigurhjörtur og Soffía á Urðum eignuðust saman 5 börn, allt dætur. í einni vísu taldi Gamla þær upp í aldursröð: Þorbjörg, Anna Arnfríður, Elín, Sigrún, Þórunn. Flokkur svanna sjálegur situr í ranni fjörugur. Þessar stúlkur urðu allar miklar sómakonur; Þorbjörg ljósmóðir á Urðum og Dalvík, Arnfríður Anna húsfreyja á Hofi, Elín á Urðum, Sigrún á Tjörn og Þórunn á Hraunum í Fljótum og víðar. Um Þor- björgu orti Gamla eitt sinn er hún hafði áhyggjur af hve föl stelpan var: Þú ert skrýtin Þorbjörg mín þetta hlýt ég segja. Eins og krít er ásýnd þín ofurlítil meyja. Arnfríður Anna var uppá- haldið hennar ísystraflokknum. Eftir að hún var skýrð voru Fríðurnar orðnar þrjár: Litla Fríða, Stóra Fríða sem var vinnukona á bænum, og svo Hólmfríður, Gamla Fríða, sem varð svo bara ,,Gamla“. Þegar Arnfríður var barnung orti Gamli til hennar vísu sem e.t.v. er sú þekktasta af vísum hennar. Greinilegt er að Litla Fríða hefur verið eitthvað sorgmædd en Gamla viljað snúa grát í gleði. Hún yrkir við Bellman- lagið Fyrst ég annars hjarta hræri: Leiktu þér nú litla Fríða láttu hugann kætast þinn mærin unga, munarblíða með svo rjóða kinn. Dansaðu við Tobbu drósin smá dægilegt og gaman verður ykkar til að sjá. Kannski að hann pabbi komi þá kalla skal ég líka hana mömmu þína á. Þó að sorgin brjóstin beygi breytast hún í gleði kann. Skemmtinn maður er vagn á vegi veit það hamingjan. Það er eftirtektarvert hvað kveðskapurinn er hér þjáll og léttur í munni við þetta hraða og fjöruga lag. Angantýr Arngrímsson, sonur Arngríms málara og Þórunnar ljósmóður í Gullbringu, ólst mikið til upp á Urðum eftir lát föður síns. Hann var jafnaldri og leikbróðir Þorbjargar Sigur- hjartardóttur. Eftirfarandi vísa er um viðskipti Tobbu og Týra einn daginn: Týri litli, Týri litli, til hvers ertu kominn? Til að fá þér meyjarkoss? Burtu farðu, burtu farðu, brugðist hefur vonin þú bara færð ei þetta hnoss. Það fer svona stundum, það fer svona stundum þess sem leitað er hjá sprundum. Það fer svona stundum, það fer svona stundum. Verður úr þ\ í versti kross. Vísurnar eru gjarnan ortar við sönglög og þessi t.d. var nokkuð sungin hér í sveit undir danslagi (ræl, að ég held). Soffía, húsmóðir Hólmfríðar, lést á besta aldri úr lungna- bólgu. Sigurhjörtur kvæntist aftur, Friðriku Sigurðardóttur. Þau eignuðust tvö börn, Soffíu og Sigfús (alþingismann, rit- stjóra Þjóðviljans m.m), en Friðrika átti áður soninn Kára. Um hann orti Hólmfríður og má merkja af vísunni að hann hafi þá verið úti við einhvern svalan morgun og orðið kalt. Bragarháttur og lag er eins og í Lýsti sól stjörnustól. Kári minn, komdu inn kuldinn vill þig pína, Ijúfurinn, ljós á kinn láttu þér nú hlýna. Móðir þín, mæt og fín mun þér blíðu sýna. Blessuð sólin bráðum fer að skína. Ofanskráðar vísur eru líklega allar frá því fyrir aldamót. En nú kemur stökk í tíma, því frá u.þ.b. 20ára bili þar áeftirkann ég enga vísu eftir höfundinn. En frá því um og eftir 1920, þ.e. þegar Hólmfríður var á níræðis- aldri, eru varðveittar nokkrar vísur, ortar til fólks sem enn lifir. Á þeim árum varð hún smám saman blind á sínu eina auga, en hélt áfram að yrkja. Kveðskapurinn bar stundum merki hins háa aldurs en ennþá á hún góða spretti. Eftir að Soffía Sigurhjartar- dóttir, það eina systkinanna sem enn lifir, hafði flutt að heiman kom hún eitt sinn í heimsókn og fékk þá þessa vísu frá Gömlu: Björt og rjóð, blíð og góð broshýr silki-nanna. Hljóttu fljóð heims um slóð hylli guðs og manna. Æ þig geymi gylfi sólarranna. Hér má nefna til skýringar að Nanna var gyðja og gylfi er konungur. Friðrika Haraldsdóttir frá Ytra Hvarfi á afmælisvísur scm Gamla orti til hennar á 4. afmælisdegi. Friðrika átti þá heima á Þorleifsstöðum og gömul kona þar á bæ hafði beðið Hólmfríði á Urðum um vísur handa vinkonu sinni. Þar eru m.a. þessar: Friðrika Vigdís blómann ber betur hverjum svanna sem á fjórða ári e . eikin mundar fanna. Ef að færðu aldri náð og auðgast dyggðum sönnum svo vaxir þú að visku og dáð vel hjá guði og mönnum. Alla þína ævistund óska ég þér gæða verndi þig í vöku og blund vísir góður hæða. Mundar fönn hlýtur að tákna gull og vísir er konungur. Árið 1916 hófu Elín Sigur- hjartardóttir og Ármann Sigurðsson búskap á Urðum. Það var þó löngu ákveðið að Hólmfríður skyldi fylgja Arn- fríði (Litlu Fríðu) ef hún stofnaði heimili. Það gerði hún og Hólmfríður fylgdi henni í Hof árið 1925. Þarkynntist hún m.a. Ara á Sökku sem kom oft í heimsókn. Henni þótti hann skemmtilegur og orti: Ertu kominn Ari minn? Ævinlega velkominn! Ungur, frískur, fjörugur og fram úr máta laglegur. Heimilisfólkið hafði gaman af síðustu hendingunni þar sem Gamla var nú orðin steinblind og hafði aldrei séð Ara! Með því siðasta sem Gamla hefur ort eru vísur sem hún sendi Friðriku Ármannsdóttur á Urðum á fermingardegi henn- ar 1927. Það eru guðrækileg heilræði í 5 erindum. Tvö þeirra hljóða svo: Sæl og blessuð sért þú silki - unga lín. Nú sendi ég þér hjartans kveðju mín. Lifðu vel og lengi lukku blítt með gengi. Guð á himnum gæti ávalt þín. Farðu nú vel, þér fylgi gæfan blíða fram urn brautir lífs þíns ævitíða. Ég fel þig föður þjóða fögur silkitróða. Fyrirgef mér fánýtt hjalið ljóða. Öllu meira kann ég ekki af kveðskap þessarar konu sem lífgaði upp á fátæklega og erfiða æfi með vísnasmíðum. Mér finnst hér eiga við orð Jóhannes- ar úr Kötlum um sína hrjáðu þjóð í kvæðinu Rímþjóð: „í sléttubönd vatnsfelld og stöguð/ hún þrautpíndan metnað sinn lagði...“ eða „því rýrara verður í aski/því dýrari háttur á tungu . . .“ Kannski hefur Hólmfríður kveðið sig í sátt við kjör sín, eða a.m.k. kveðið liti í gráleita tilveru. Hún mun þó hafa samið fleira en ljóðin. Hún gerði mikið af að segja sögur og oft sögur sem menn höfðu ekki heyrt fyrr og ekki síðar. Þær voru sagðar eins og sannar væru og var þar þó margt lygilegt. En henni var afar illa við ef spurt var: er hún sönn þessi? Þá varð kerling reið. En sögurnar voru góð skemmtun og vel þegnar, ekki síst af börnunum á bænum. Líklega er hér kominn einn nokkuð dæmigerður höfundur okkar höfundarlausu íslensku þjóðsagna. Læt ég svo þetta ljóðahjal niður falla. En gaman væri að heyra hvort einhver lesandi Norðurslóðar á í fórum sínum frekari kveðskap eftir Hólmfríði Benediktsdóttur. Þ.H. NORÐURSLÓÐ - 5 seinni kona hans Friðrika Sigurðardóttir og börn þcirra Soffía og Sigfús og Kári sonur Friðriku og kjörsonur Sigurhjartar. Fyrir framan þau sitja þrjar dætur Sigurhjartar, Þorbjörg, Arnfríður og Sigrún, en fyrir aftan þau er Jóhannes Þorsteinsson og situr á hestbaki þótt það sjáist varla á myndinni. Lengst til hægri er Jóhanna Jóhannesdóttir (systir Sigurhjartar), en til vinstri Björn Pálsson og Hólmfríður Benediktsdóttir og á hestbaki Jóhann Einarsson. Sigurður Sigurðsson búnaðarmálastjóri tók myndina, líklega sumarið 1908.

x

Norðurslóð

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Norðurslóð
https://timarit.is/publication/1253

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.