Norðurslóð - 15.12.1989, Blaðsíða 5

NORÐURSLÓÐ - 5
Gísli Jónsson á Hofí:
Torsótt matbjörg fyrir 100 árum
Neðanskráða frásögn flutti skrásetjarinn, Gísli Jónsson
menntaskólakennari frá Hofi, í Ríkisútvarpinu í október síð-
astliðnum. Hann hefur vinsamlegast leyft Norðurslóð að birta
erindið í jólablaöinu. Ritstj.
Fyrir allmörgum árum skráði ég fáeina minningaþælti eftir afa mínum,
Gísla Jónssyni bónda á Hofi í Svarfaðardal, áður á Syðra-Hvarfi. Ná
hefur orðið að ráði að ég fiytji lítið eitt af þessu í útvarp. Pykja vera þarna
allskýrar þjóðlífsmyndir, og líka er þetta til marks um málfar óskóla-
genginna íslenskra alþýðumanna fyrr á árum.
Gísli á Hofi varð háaldraður og þótti minnugur og ólyginn. Hafi vill-
ur slœðst inn í þetta spjall, eru þœr því að kenna að ég lief tekið skakkt
eftir eða mislesið það sem ég skráði eftir frásögn afa míns.
Mislingasumarið 1882 var
heyskapartíð svo fram-
úrskarandi ill sem mest
mátti verða. Frá því sláttur byrj-
aði og allt fram í ágústlok, alsnjó-
aði í hverri viku. Mikið af töðu
varð ónýtt og það, sem inn
náðist, svo illa varkað. að það
kom að litlu gagni. Nokkuð bætti
það úr skák, að í september og
jafnvel í október var heyskapar-
tíð góð, og þá aflaðist nokkur
heyforði. Þá um haustið konru
nokkrir skipsfarmar af gjafa-
fóðri, svo sem maís, bygg, hafrar
og klíð, frá Danmörku og Eng-
landi fyrir forgöngu Eiríks heitins
Magnússonar í Canrbridge.
Bjargaði það áreiðanlega mjög
búpening bænda. Hjálpaði það
svo líka til, að haustveðrátta var
góð og vetur nrildur. Næstu ár
voru alltaf ísaár. Sumarið 1886
voru afskaplega ntiklir óþurrkar
og litlu betra en 1882. Heyfengur
var lítill og mjög illa verkaður.
Um vorið 1887, tel ég, að harðast
hafi sorfið bæði að mannfólki og
fénaði í Svarfaðardal, og er þetta
í eina skiptið í mínu minni, að
verulega sá á fólki vegna matar-
skorts. Á sumardaginn fyrsta
1887 brast í einn grimmasta
norðanbyl, sem ég man eftir,
snjókoma mikil og frostharka.
Voru hákarlaskip þá komin út í
fyrstu veiðiferð sína, og hlekktist
mörgurn á. Hinn mikla formann
og aflamann. Jón Gunnlaugsson
frá Sökku, sem var formaður á
Pólstjörnunni, tók þá út í brotsjó
vestur á Miðfirði, og drukknaði
hann, en skipverjar aðrir björguð-
ust og náðu heim að Söndum í
Miðfirði á föstudaginn fyrstan í
sumri. Rómuðu þeir mjög við-
tökur og alla aðhlynningu á
Söndum. Komu þeir svo gang-
andi vestan úr miðfirði eftir
nálega vikudvöl á Söndum. Pól-
stjarnan fór þarna í strand, og
snemma um sumarið brotnaði
hún að fullu.
Á uppstigningardag, mánuði af
sunrri, gerði aftaka stórhríðarbyl,
fórst þá mjög margt bæði af
hrossum og sauðfé bæði í Húna-
vatns og Skagafjarðarsýslum, en
ekki hér í Svarfaðardal, svo að
nein brögð væru að, og hvergi
hér í sveit varð teljandi fjárfellir
þetta vor, hvorki fyrr né síðar.
Skömmu fyrir uppstigningardag
var Jóhann hreppstjóri á Ytra-
Hvarfi staddur á Akureyri;
veiddist þá eitthvað af millisíld í
fyrirdrátt í Oddeyrarbót, því að
þar var auð vök, annars hafís inn
á Leiru. Gerði hann þær ráðstaf-
anir, að ef síld aflaðist til nokk-
urra muna, þá skyldi sendur
hraðboði hingað út í Svarfaðar-
dal til að gera kunnugt um veið-
ina. Kom maður rakleitt út að
Ytra-Hvarfi laugardaginn eftir
uppstigningardag. Fóru þá
fimnrtán menn með sína tvo reið-
ingshesta hver strax að kvöldinu
af stað til Akureyrar að sækja
síld. Færi var mjög slæmt alla
leiðina að Fagraskógi. Varð að
þræða sjávarbakkana frá Há-
mundarstöðum og alla leið þang-
að inn eftir. Úr því var færi all-
gott til Akureyrar. Komum við
tímanlega á sunnudaginn inn á
Oddeyri. Man ég þá, að Einar
heitinn Pálsson kcmur á nróti
okkur út og upp á Oddeyrina og
segir, að nú sé mikil síld, fleiri
hundruð tunnur, sem liggi hér og
Svarfdælingar geti fengið, verði
þeir komnir til Akureyrar á
mánudagskvöld. Hvetur hann
okkur, að einn okkar ríði til baka
undir eins til að koma boðum um
þetta í tæka tíð. Dæmdist það á
mig að fara, því að ég hafði einna
liprastan reiðskjóta. Lagði égsvo
fljótt af stað, að ég gaf mér ekki
tíma til að gefa hestinum að éta
af heyi, senr ég þó hal'ði með
mér. Hugsaði ég mér að fá hey-
tuggu einhvers staðar á leiðinni.
Reið ég svo, sem leið liggur, út
að Dagverðareyri. Vissi ég, að
þar bjó gildur bóndi, Oddur að
nafni. Hitti ég hann að máli og
falaði hey handa hestinum. „Því
miður," segir Oddur, „get ég það
ekki. Ég á ekki eitt einasta hey-
strá. Kýrnar mínar snöltra hérna
á sinuþúfunum, ég gef þeim fisk-
meti og síld með sinubeitinni."
Leizt mér nú ekki björgulcga á
ferðalagið. Reið ég allgreitt út að
Skipalóni, en þar bjó Þorsteinn
Daníelsson yngri. hafði hann
sömu sögu að segja eins og
Oddur, hann ætti ekki heystrá.
Þótti mér nú óvænlega horfa, er
ég þurfti sem mest að hraða ferð-
inni, en hesturinn mundi ekki
þola ferðalagið hálfhungraður.
Réð ég þá af að koma heim að
Ósi, en þar bjó þá Guttormur
Einarsson frá Nesi og hafði flutt
þangað vorið áður. Ég sagði hon-
um frá ferðalagi mínu og mínar
ferðir ekki sléttar. Kvaðst hann
geta látið mig hafa töðurekjur
handa hestinum, og tók ég því.
sem vænta nrátti, með þökkum.
Meðan hrossið var að éta, bauð
hann nrér til stofu, fékk ég þar
heita mjólk og nokkrar rúsínur
með. Sykur eða kaffi var alls ekki
fáanlegt nokkurs staðar. Þegar
hesturinn hafði étið nægju sína,
lagði ég af stað, sem leið liggur,
út Ása, út fyrir ofan Arnarnes og
að svokallaðri Arnarnestjörn,
sem vegurinn lá þá yfir skammt
fyrir ofan ósinn. Rétt áður en ég
legg út í tjörnina, heyri ég hvar
hóað er austur í móunurn, og
staldra ég þar við. Kemur piltur
nokkur þá til mín og biöur mig að
reiða sig yfir tjörnina, sem ég og
gerði. Það er ógreiður vegur um
Arnarnesmölina, laust hnull-
ungagrjót, og er piltur þessi mér
samferða. Ber þá í tal milli
okkar, á hvaða ferð ég sé og hvað
vegurinn sé slæmur út nreð firðin-
um. Hann skýrir mér svo frá því,
að daginn áður liafi hann verið
sendur með hest út að Brattavöll-
um. Kvaðst hann hafa farið út
Vatnamýrar og þar hefði veriö
ágætt færi, mátt heita rifahjarn
yfir allt og snjóbrú á Þorvalds-
dalsá rétt fyrir sunnan Bratta-
vclli. Varð það svo úr, að ég lagði
á þessa leið, og gafst færið ágæt-
lega. En þegar ég kom að Þor-
valdsdalsá, hafði brúin fallið nið-
ur og snjóbakkar svo háir að
ánni. að ómögulegt var að koma
hesti þar niður. Þótti mér nú
óvænlega horfa að þurfa að
leggja niður með allri Þorvalds-
dalsá að sjó fram, en það cr löng
leið og ill yfirferðar. Fyrir all-
mörgum árum hafði Þorvalds-
dalsá verið brúuð yfir fossinum
fyrir sunnan og neðan Litla-
Árskóg. Var brúin svo mjó, að
ekki var hægt að fara yfir hana
með klyfjahest, því að grindur
voru á henni svo þröngar, að ekki
var baggatækt. En á vetrum voru
grindurnar niður teknar, því aö
Gísli Jónsson á Hofí.
1869 - 1964.
snjó lagði stundunr á brúna og
braut þær. Þegar ég svo kom
gagnvart brúnni, datt mér í hug
að reyna að komast þar yfir, enda
gekk það vel, en það var þá svo
hár skafl eða hengja í brckkunni
utan við brúna, að ég kom hestin-
unr með engu móti upp. Datt nrér
þá í hug, að reynandi væri fyrir
nrig að teyma hestinn suður fyrir
brúna aftur og hlaupa heim í
Litla-Árskóg og fá skóflu og
nroka skarð í skaflinn. Þegar ég
er kominn lítinn spöl upp með
ánni að norðan áleiðis í L.itla-
Árskóg, lítur hesturinn upp, þar
sem hann var að reyna aö krafsa
til jarðar á holtsnybbunum sunn-
an við brúna. Tekur hann síðan
viðbragð og út á brúna, og ein-
hvern veginn klöngraðist hann
sjálfur upp á skaflinn. Þótti mér
nú vænkast hagur minn og lagði
út Litla-Árskógsmóa. Er
skemmst af því að segja, að þar
var eitthvert svakalegasta hest-
færi, sem ég hef lent í. Á einum
stað fór hrossið í taglhvarf í
krapastokk. Mun það hafa verið
lækur uppbólginn þar á móunum.
Held ég nú út hjá Krossum og út
á Hámundarstaðaháls. Innanvert
í hálsinum mæti ég fjórunt mönn-
um utan af Upsaströnd. Man ég,
að ég þekkti tvo þeirra, þá Magn-
ús Jónsson í Miðkoti og Jón í
Hrafnsstaðakoti og Halldórs-
gcrði, en annað hvort hef ég
gleymt hinum eða ekki þekkt þá
með nafni. Þeir spyrja, hvaðan
ég kotni, og segi ég þeini það.
Þeir spyrja: „Er það rétt, að mik-
il síld sé fáanleg í Akureyri? „Ég
kveð svo vera. Þeir eru þá að
leggja af stað með poka á bakinu
að sækja síld til Akureyrar og
bera á sjálfum sér út á Upsas-
trönd. Viröist mér þetta sýna
glöggt, liversu hart hefur sorfið
að. — Þegar út yfir hálsinn kom,
kom ég við á Hálsi og skýrði frá
síldarfengnum á Oddeyri, því
næst á Hamri, Völlum, Hofi og
Ytra-Hvarfi og kom heim fyrir
háttatíma. En frá bæjum þeim.
sem ég kom á, var sendur hrað-
boði í allar áttir að segja tíðindin.
Þegar ég svo vaknaði urn morg-
uninn, frétti ég. að framdælir
væru að leggja af stað að sækja
sér síld. Heyrði ég sagt, að um
300 tunnur hefðu verið fluttar í
þessari viku frá Oddeyri og hing-
að út eftir og allt landveg, því að
hvergi var fleytt fyrir ís. Síldin
var aðallega keypt til manneldis
og þeir, sem höfðu einhver lítils
háttar heyráð, miðluðu til þeirra,
sem voru uppiskroppa. En nú
vildi svo lánlega til, að á annan í
hvítasunnu rak lival hér á Bög-
gvisstaðasandi. Var það hvalkálf-
ur, sem skildist einhvern veginn
viö móður sína í vök út af Brimn-
estöng og þvældist inn með fjör-
unni og inn á Sand. Má með full-
um sanni segja, að hvalrekinn
yrði til að bjarga bæði mönnum
og skepnum, því að nú gekk síld-
in til skepnufóðurs, þegar hvalur-
inn lagðist mannfólkinu til. -