Norðurslóð - 13.12.1991, Síða 19

NORÐURSLÓÐ - 19
Gunnar Stefánsson:
„Faðir minn átti fagurt land.
Um ævisögu Kristjáns Eldjárns
Skylt er Norðurslóð að fjalla nokkrum orðum um ævisögu
Kristjáns Eldjárns sem nú er komin út, skráð af Gylfa
Gröndal og út gefin hjá Forlaginu. Hér er sögð saga þess
manns sem kunnastur er Svarfdælinga á vorum dögum og
gegndi um skeið æðsta embætti þjóðarinnar. En þótt svo
hefði ekki orðið myndi Kristján Eldjárn samt talinn meðal
fremstu manna sinnar samtíðar, fræðimaður og rithöfundur,
einn þeirra sem best ræktuðu garð íslenskra mennta. Varla
hefur nokkur maður honum samtíða notið almennari hylli
landsmanna. Það kom fram meðan hann var þjóðminjavörð-
ur, við sögulegt kjör hans til forseta tslands, alla stund með-
an hann gegndi því embætti og loks þegar hann féll frá,
snögglega og að því er flestir hugðu í fullu fjöri, haustið
Kristján kemur úr veiðiferð á Grænlandi með nýskotinn snæhéra og rjúpur.
1982.
Það er á ýmsan hátt vandasamt
að skrá sögu Kristjáns Eldjárns
nú. Sjálfur er hann horfinn og
verður ekki framar spurður, eins
og títt er að gera við ritun á sög-
um samtíðarmanna. Hins vegar
er svo skammt um liðið frá láti
hans að sagan er ekki búin að
kveða upp sinn dóm, - þær meg-
inlínur sem fjarlægðin skerpir
ekki fullljósar enn, og auk þess
sumt í forsetastörfum hans sem
ótímabært má þykja að taka til
umfjöllunar. Þess vegna hefur
þessi ævisaga nokkra sérstöðu
meðal þeirra sem koma á markað
sem óðast á þessari bókavertíð
eins og öðrum.
Að öllu þessu athuguðu tel ég
að Gylfa Gröndal hafi tekist
prýðilega að rita sögu Kristjáns,
eins og það efni liggur fyrir nú.
Gylfi er þrautþjálfaður við ævi-
sagnaritun, smekkvís höfundur
sem kann að framreiða efni sitt á
þann hátt að það verði læsilegt.
Hann er skýr í framsetningu og
stíllinn sniðfastur. Þessara kosta
nýtur ævisaga Kristjáns. Reyndar
er það svo að margt gott sem aðrir
hafa skrifað er Gylfa upp í hend-
ur lagt, ekki síst skrif Kristjáns
sjálfs, en hann kann líka vel með
það að fara og fella inn í skipu-
lega heild.
Bókin skiptist í átta megin-
hluta. Hinn fyrsti fjallar um for-
feður og -mæður Kristjáns, eink-
um afa hans, séra Kristján
Eldjárn. Sá næsti segir frá
bernsku Kristjáns á Tjörn, for-
eldrum hans og næsta umhverfi.
Sfðan kemur kafli um mennta-
skólaárin á Akureyri. Þar næst
um nám í fornleifafræði í Kaup-
mannahöfn. Þar í er langur þátt-
ur um Grænlandsför 1937, fyrstu
fornleifarannsókn sem Kristján
tók þátt í, en frásögnin byggir að
miklu leyti á dagbók hans úr
ferðinni. Eftir það segir frá því er
Kristján varð innlyksa heima í
stríðsbyrjun, kenndi á Akureyri
en hóf síðan nám í Háskóla
íslands sem hann Iauk 1944.
Skömmu síðar tók hann við starfi
á Þjóðminjasafni sem aðstoðar-
maður þjóðminjavarðar. Hér
segir frá fyrstu fornleifarann-
sóknum hans, m.a. Grásíðu-
manninum sem eina tönn vantaði
í og Kristján segir skemmtilega
frá í fyrstu bók sinni, Gengið á
reka. - Frá þjóðminjavarðar-
árunum segir svo vitanlega í all-
löngum bókarhluta sem nefnist
„í skuggsjá fortíðar". Síðan kem-
ur kafli um forsetaárin, „Bóndi á
Bessastöðum", og er hann raunar
síst of langur miðað við annað
efni. Síðasti kaflinn heitir svo
Ævilok. Þar á eftir kemur ítarleg
heimildaskrá, skrá um öll prent-
uð rit Kristjáns og er hún ærið
löng, og loks nafnaskrá. í bók-
inni er fjöldi mynda og eykur það
verulega gildi hennar.
Þetta var yfirlit um bókina til
glöggvunar. Eins og sjá má er
ferill Kristjáns Eldjárns rakinn í
skipulegri tímaröð. Mikið er not-
að af prentuðum frásögnum, við-
töl við Kristján og greinar eftir
hann og aðra. í minna mæli er
byggt á munnlegum frásögnum.
Sums staðar er eins og heimildir
séu rýrar og drýgir höfundur þá
efnið óþarflega mikið, með frá-
sögnum og fróðleik um menn
sem að vísu koma á einhvern hátt
við sögu Kristjáns en víðar hefur
verið sagt frá. Þannig er til dæmis
um Sigurð Skólameistara í
menntaskólakaflanum. - En það
sem forvitnilegast mun þykja í
bókinni eru glefsur úr áður
óprentuðum skrifum Kristjáns
sjálfs. Þar er um að ræða dag-
bækur, brot frá yngri árum og svo
frá þjóðminjavarðar- og forseta-
árum hans, og eru þær merk
heimild. Einnig minningaþættir
sem hann skráði á síðustu æviár-
um sínum, og bréf, einkum til
vinar hans og sveitunga, Tryggva
Sveinbjörnssonar (Svarfaðar)
sem varðveitt eru á Landsbóka-
safni. Það eru ekki síst þessi skrif
sem færa Kristján nálægt lesand-
anum. Það er alkunna að einka-
bréf sýna stundum aðra - og
ógeðfelldari - mynd af bréfritara
en hina opinberu. Svo er ekki um
Kristján Eldjárn, hann er hinn
sami í bréfum sínum og því sem
hann skrifar handa almenningi.
Ég hef sjálfur flett bréfum hans
til Tryggva Sveinbjörnssonar og
get um það borið. Það er einmitt
heillyndið, hið hreina andrúms-
loft sem jafnan fylgdi Kristjáni,
sem mestu réð um það traust sem
samtíðarmenn sýndu honum.
Það er ástæðulaust hér að gefa
einstökum köflum bókarinnar
einkunnir. Þeir eru allir læsilegir,
þótt stundum hefði maður kosið
rækilegri umfjöllun, annað sé
fulllangt eins og gengur. - Frá-
sögnin frá Grænlandi sem fyrr
var nefnd er ósvikinn skemmti-
lestur og þar er á ferðinni efni
sem fáir þekkja. - Þjóðminjas-
afnskaflinn gefur glögga mynd af
daglegu lífi Kristjáns og þeim
miklu störfum sem á hann hlóð-
ust þann tíma sem hann var
þjóðminjavörður, bæði samfara
því að safnið færði út kvíarnar og
einnig því hve eftirsóttur hann
var til ýmissa aukastarfa og bón-
góður að sinna alls konar kvabbi.
Þegar að forsetaárum Kristjáns
kemur veldur það mestum von-
brigðum að lesandinn skuli ekki
fá að skyggnast meira á bak við
tjöldin. Allan þann tíma hélt
hann dagbók, en í heimildaskrá
stendur svohljóðandi athuga-
semd: „Bókarhöfundur sá ekki
minnisblöð og þann hluta dag-
bókanna, sem varða stjórnar-
myndanir og fleiri atburði; þær
heimildir bíða sagnfræðinga
framtíðarinnar.“ - Þetta er
skiljanleg afstaða, en ekki held
ég að ástæða sé til að draga mjög
lengi að leyfa mönnum að sjá
þessar heimildir, enda hvort eð
er farið að birta ýmislegt úr
stjórnmálalífi að tjaldabaki síð-
ustu áratugi. - Frá forsetaárun-
um eru hér frásagnir um nokkra
stórviðburði og svipmyndir frá
þeim opinberu skyldustörfum
sem forsetahjónin þurftu að
sinna og Kristjáni voru greinilega
misvel að skapi, þótt stundum
geti hann séð spaugilegar hliðar á
tilstandinu. En skyldum sínum
gegndi hann af fyllstu nákvæmni,
eins og fram kemur í frásögn af
útför Danakonungs. Þar þurfti
hann að ganga úr skugga um að
fílsorðan sæti rétt á búningi hans
í kirkjunni, og segir af því tilefni
í minnisblöðum: „Orðu verður
að bera rétt, hversu mikið sem
maður hatar hana.“
Það má kallast viðeigandi í
þessu blaði að víkja sérstaklega
að þeim hluta bókarinnar sem
fjallar um ættmenn Kristjáns og
uppvöxt í Svarfaðardal. - Gylfi
Gröndal byrjar ævisöguna einkar
haglega: Það er verið að skíra
barn í Tjarnarkirkju 4. mars
1917, þriggja mánaða svein.
Þarna var séra Kristján Eldjárn
að ausa vatni sonarson sinn og
nafna, - fáum mánuðum síðar er
gamli presturinn allur. í fram-
haldi af þessari svipmynd segir
nokkuð frá Tjarnarstað og síðan
er greint frá æviferli séra
Kristjáns. Er sá kafli fjörlegur og
lifandi, unninn úr ýmsum hei-
mildum, ekki síst æviminningum
Snorra Sigfússonar sem segir
ítarlega frá séra Kristjáni og
Tjarnarheimilinu í fyrsta bindi
Ferðarinnar frá Brekku. „Að
hlæja hafísinn í burtu,“ heitir
kaflinn og er tilvitnun í kvæði
sem skólabróðir séra Kirstjáns,
Jón Ólafsson, kvað til hans og
minntist svo glaðværðar þessa
æskuvinar síns.
„Þegar lífið var einfalt" heitir
kafli um bernsku Kristjáns
Eldjárns. Hann er mjög byggður
á minningaþáttum hans óprent-
uðum og ágætu viðtali sem Hjört-
ur Pálsson tók við Kristján á
Tjörn, örskömmu áður en hann
lést, og birtist ásamt fjölda
mynda í tímaritinu Storð. Frá
foreldrum hans, Þórarni Eldjárn
og Sigrúnu Sigurhjartardóttur,
og ýmsu öðru ættfólki segir sam-
kvæmt prentuðum greinum
kunnugustu manna. Ég geri ráð
fyrir að margt af þessu sé Svarf-
dælingum vel kunnugt, enda bók-
in ekki skrifuð fyrir þá öðrum
fremur. Mest er gaman að lesa
ýmislegt smálegt úr fórum
Kristjáns, sumt reyndar alvarlegs
eðlis, eins og sagan um svip
Björns Sigfússonar, annað
spaugilegt öðrum þræði, eins og
um tildrög tilsvarsins „Almáttug-
ur guð, liggur hann þversum?“
Ýmsir smámunir af slíku tagi eru
til þess fallnir að færa manni
andblæ fortíðarinnar. Að ekki sé
gleymt minningaþættinum Blíð-
viðrisdagur á hausti sem reyndar
var prentaður í jólablaði í
Norðurslóðar 1979 og varð minn-
isstæður vegna þeirrar heiðríkju
sem yfir honum er. Á þeim þætti
lýkur kaflanum um bernskuár
Kristjáns í Svarfaðardal og fer
vel á því.
Átthagarnir koma víða við
sögu í bókinni. Á ferðum sínum
um landið í erindum Þjóðminja-
safnsins og við athuganir forn-
minja sætti Kristján tíðum færi
að koma við á Tjörn. - Einnig
vann hann að rannsóknum í
heimahögum: í Klaufanesi í
Svarfaðardal var fyrsta fornleifa-
rannsóknin framkvæmd, þeirra
sem Kristján stjórnaði og átti
upptök að. Sú rannsókn þótti
mörgum styðja sannleiksgildi
Svarfdælu, en seinna vildi Kristján
ekki gera mikið úr slíku.
„Um dvöl mína á Tjörn gæti ég
margt sagt,“ skrifar hann 16.
ágúst 1965. „Það er gamla sagan,
að ég kem þar aldrei nema verða
fyrir svo einkennilegum geðhrif-
um, að varla má með orðum
lýsa.“ Og fáum árum fyrr er
hann um haustið á réttunum í
Svarfaðardal, en skemmtir sér
ekki sem best. Orsökina telur
hann vera tilfinningu sem nokkr-
um sinnum áður hafi hríslast um
sig og lýsir henni þannig: „Þetta
er sársaukinn yfir því að vera í
senn heimamaður og gestur.“
Að lokum langar mig að taka
upp þátt sem mér er eftirminni-
legastur af hinu svarfdælska efni
bókarinnar, - og má raunar heita
perla hennar. Þetta er minninga-
brot sem Kristján skrifaði um
föður sinn í janúar 1979. Tilefnið
var orð Tómasar skálds Guð-
mundssonar um trúarkennd sína,
sem hann eigi stundum erfitt með
að greina frá þeirri hrifningu sem
fegurð geti vakið með honum:
„Orð skáldsins minntu mig á
það, sem ég heyrði föður minn
segja frá oftar en einu sinni,“
skrifar Kristján. „Hann kallaði
það, að hann hefði orðið frá sér
numinn.“ Svo segir í bókinni,
byggt á frásögn Kristjáns:
„Þórarinn er orðinn fulltíða
maður, þegar þetta gerist.
Á heiðum degi snemma sumars
er verið að reka saman fé til
rúnings, og hann er einn af
smalamönnunum.
Hann gengur frá Tjörn og
beint upp fjallið fyrir ofan bæinn;
þar er bratt og torsótt að komast,
en hann finnur æskuhreystina
svella í æðum sér, andar að sér
fersku fjallaloftinu og nýtur til
fulls göngunnar og veðurblíðunn-
ar.
Hátt uppi á fjallinu heita
Bunkar, og þaðan er skammt til
efstu tinda.
Þar nemur Þórarinn staðar og
svipast um.
Við honum blasir í einni sýn
sveitin öll, þar sem hann er bor-
inn og barnfæddur og hefur alið
aldur sinn. Á þessum bletti jarð-
arkringlunnar er allt, sem honum
þykir vænt um: minningar, vinir
og ættingjar, bújörð, kona og
börn.
Þá gerist undrið.
Honum finnst hann naumast
vera með sjálfum sér.
Hann verður skyndilea gagn-
tekinn tilfinningu, sem er ólýsan-
leg, en líkist einna helst samblandi
af fegurð, kvöl og fögnuði.
Hann er frá sér numinn.
Þessi kennd bjó með honum
eftir þetta og var ljóslifandi í
huga hans til hinstu stundar.
„Oft hef ég komið upp á
Bunka og horft á sömu dýrðar-
sjón og faðir minn hinn eftir-
minnilega dag,“ skrifar Kristján.
„En ég er lítt af barnsaldri, þegar
ég kom þar síðast, og vissulega
hef ég ekki lifað neitt, sem kemst
í hálfkvist við það sem fyrir hann
bar, hvorki þar né annars staðar.
En spölkorn áleiðis tel ég mig
hafa komist og held því að ég
skilji hann.
Ég fór ungur að heiman, en á
fullorðinsárum hef ég oft vitjað
æskustöðva minna. Stundum hef
ég þá staðið sjálfan mig að því að
halda kyrru fyrir á sama stað
langtímum saman og horfa og
horfa, bara horfa, í einkennilegu
leiðslukenndu hugarástandi,
samblandi af ást og nautn og
gleði, en um leið angurværð,
einnig stundum sektarkennd og
trega.
Faðir minn átti fagurt land...“
Það er gott að þessi ævisaga
Kristjáns Eldjárns hefur verið
skrifuð og gefin út. Margt sem
hér segir frá er að vísu áður
þekkt. En hér er það dregið
saman, aukið og kryddað. Bókin
í heild verður greinargott yfirlit
um ævi og störf þessa mæta
Svarfdælings, sem vegna hæfi-
leika sinna og mannkosta var
kallaður til að vera fulltrúi og
eins konar persónugervingur
þjóðar sinnar. Það er bjart yfir
minningu hans, - og þá birtu fær-
ir þessi bók lesanda sínum föls-
kvalaust.