Norðurslóð - 18.12.1996, Síða 4

4 — N ORÐURSLÓÐ
Drengurinn í dalnum fagra
Um séra Friðrik og Svarfaðardal
„Eg er fæddur á Hálsi í Svarf-
aðardal 25. maí 1868.“ Þessi orð
segir og skrifar séra Friðrik
Friðriksson í upphafi kvikmynd-
ar sem Osvaldur Knudsen gerði
um hann, en Kristján Fldjárn
samdi og flutti texta við. Ég
horfði á þessa gömlu mynd á
myndbandi nýlega eftir hálfan
fjórða áratug. Þegar ég sá hana
forðum í Ungó fannst mér vissu-
lega forfrömun að hinn merki
æskulýðsleiðtogi skyldi fæddur í
sveitinni. Og enn tinnst mér það
svo. Því þótti mér vel við hæfi
þegar séra Friðrik var í fyrra
reistur minnisvarði á fæðingar-
staðnum Hálsi. Hann er án
nokkurs vafa einn af merkustu
prestum í sögu þjóðarinnar og
var á sinni tíð eins konar sam-
einingartákn kirkju og kristin-
dóms á Islandi, talinn nánast
helgur maður af flestum sem
honum kynntust. Það er ekki úr
vegi að rifja í þessu jólablaði upp
nokkuð um tengsl hans við
Svarfaðardal. Hér lágu hans
fyrstu bernskuspor og hér varð
hann fyrst snortinn af þeirri
helgi sem fylgdi honum þaðan í
frá, anda trúarinnar á Krist sem
leiðtoga Iífsins.
Faðir Friðriks Friðrikssonar var
Friðrik Pétursson bóndi, skipstjóri
og smiður. Hann var fæddur á Hól-
um í Hjaltadal, af skagfirskum og
húnvetnskum ættum. Hann var
bróðursonur Kristínar Þorláksdótt-
ur húsfreyju á Syðrahvarfi og var
vinnumaður þar rúmlega tvítugur.
Nokkrum árum síðar kvæntist
hann Guðrúnu Pálsdóttur frá Stað-
artungu í Hörgárdal, af eyfirskum
ættum. Það hefur líklega verið
vegna tengsla Friðriks við fólkið á
Syðrahvarfi sem ungu hjónin hófu
nýgift búskap á Hálsi 1866 og
bjuggu þar á hálfri jörðinni. Þar
áttu þau heima þegar elsta barn
þeirra, sveinninn Friðrik, fæddist.
Faðirinn hafði þá farið í hákarla-
legur, var formaður á þilskipi og
hraktist það vestur á Isafjörð. Var
skipið talið af um það bil sem
barnið kom í heiminn, enda hafði
ekkert til þess spurst norður í ell-
efu vikur.
Sótt var kona í næstu sveit en
skamman veg til að taka á móti
barninu. Þegar drengurinn fæddist
var hann ekki björgulegur, með
naflastrenginn þrívafinn um háls-
inn. Ljósmóðirin og aðrir við-
staddir héldu að ekkert líf leyndist
með þessum rauða böggli. „En
þegar ég gaf fyrsta hljóðið frá mér,
þá skírði yfirsetukonan mig
skemmri skírn í snatri“, sagði
hann. Og með því að faðirinn var
talinn af fékk drengurinn nafn
hans. „Það þykir mér ákaflega
mikils virði, að þetta skyldi verða
það fyrsta sem ég lifði í heimin-
um,“ sagði hann, „nema hvað það
allra fyrsta sem yfirsetukonan
gerði, þegar hún hafði hönd á mér
var, að hún rassskellti mig til þess
að fá mig til að draga andann. Og
það tókst. Þetta hefur verið mesta
röskleika kona. Hún mun hafa heit-
ið Filippía og verið frá Hámund-
arstöðum." Svo skýrði séra Friðrik
frá í viðtali við Valtý Stefánsson (í
bókinni Séra Friðrik segir frá).
Þessi kona var Filippía Stefáns-
dóttir, ættuð frá Upsum, gift Hall-
grími bónda Hallgrímssyni á Stóru-
Hámundarstöðum. Filippía var
raunar frænka séra Friðriks þótt
hann geti þess ekki í frásögn sinni;
hún og Guðrún móðir hans voru
systkinadætur. - Verður að nefna
hér að þau Filippía og Hallgrímur
voru amma og afi kjörmóður grein-
arhöfundar, Rannveigar Stefáns-
dóttur.
Það horfði illa á Hálsi maídag-
inn sem Filippía rassskellti frum-
burðinn nýfædda til að láta hann
reka upp hljóð, - bæði faðir og
sonur taldir af. En ekki tókst að-
eins svo giftusamlega til að þetta
barn hélt lífi til hárrar elli, heldur
kom líka faðirinn fram viku síðar,
skipið, sem hann hafði reyndar
smíðað sjálfur, komst nauðulega
inn í einhverja vík nálægt Horni.
Það hefur því verið fögnuður á
bænum þegar upp rann júnímán-
uður 1868. Nokkru síðar var svo
skemmri skírnin sem ljósmóðirin
veitti drengnum staðfest í Valla-
kirkju og gerði það sóknarprestur-
inn, séra Páll Jónsson sálmaskáld,
síðar í Viðvík. Eftir hann eru
þekktir sálmar í sálmabókinni -
eins og skírnarson hans frá Hálsi.
Friðrik Pétursson og Guðrún
Pálsdóttir bjuggu á Hálsi í tvö ár
eftir að Friðrik yngri fæddist, en
fluttust 1870 að Ytra-Garðshorni
(sjá búendatal í Svarfdælingum).
Þaðan voru fyrstu minningar séra
Friðriks. Hann segir fallega frá
þeim í minningabók sinni, Undir-
búningsárunum:
„Það hvílir undursamleg morg-
unskíma yfir minningum mínum
frá þeim árum. Þar byrja þær, fyrst
eins og í morgunsári og smá- skýr-
ast síðan. I Ytra-Garðshorni mót-
aðist fyrsta umhverfið inn í huga
minn: Hinn fagri dalur með háum
og hrikalegum fjöllum, grænum
grundum og fagurri all-mikilli á, er
rann í kvíslum milli rennsléttra bak
,kanna. Þessi sjón, tignarleg og
mild í einu, blasti við sjónum mín-
um, er ég var að dunda úti að leikj-
um, og býst ég við að frá því stafi
það, að ávallt síðan hefur mér
fundist fegurst í fjalladölum, enda
þótt útsýni sé ekki vítt. - I þessum
yndisfagra dal átti ég heima þang-
að til ég var fimm ára, og margt er
mér þaðan ógleymanlegt.“
I framhaldi af þessu drepur séra
Friðrik á nokkrar bernskuminning-
ar, segir frá baðstofunni á bænum,
draugasögum sem vinnumaður
sagði honum í laumi og líka man
hann eftir jarðskjálfta. En sú minn-
ing sem vafalaust hefur grópast
dýpst í hug Friðriks var um kirkju-
ferð á jóladag frá Ytra-Garðshorni
að Tjörn. Frá henni segir hann
bæði í minningabókinni og viðtöl-
unum við Valtý. Þar er þetta haft
eftir honum: „Pabbi ýmist leiddi
eða bar mig á leiðinni til kirkj-
unnar. Við vorum langt komnir út
að Tjöm, þegar ég heyrði dimmt
og óvanalegt hljóð. Eg hélt, að
þetta væri til hátíðabrigða vegna
jólanna. Pabbi sagði mér, að þetta
væri sjávarhljóð. Það kæmi frá
sjónum niður við ströndina. Eg
hafði oft heyrt talað um sjóinn, en
aldrei séð hann. Nú sá ég mynd af
honum í huganum. Mér fannst
hann myndi vera ákaflega stór risi
sem lægi á bakinu með reista borð-
stóla og svæfi. Þetta hljóð væri
svefnhljóð hans. Eg varð ekkert
hræddur.
En svo tók við annað hljóð, sem
líka kom út úr dimmunni. Það var
klukknahljóðið frá kirkjunni á
Tjörn. Þegar inn í kirkjuna kom,
fannst mér þar vera eintóm dýrð.“
í minningabókinni hverfur séra
Friðrik frá árunum í Svarfaðardal
með þeim orðum að sá kafli þyki
sér að mörgu einn merkilegasti
kafli ævi sinnar. Svo er alltaf um
bernskuna þegar vitund mannsins
er að mótast. En það var árið 1873
sem foreldrar Friðriks fluttust al-
farin burt úr dalnum. Bjuggu þau
þá fyrst á Reistará í Möðruvalla-
Gunnar
Stefánsson
skrifar
sókn, en eftir árið yfirgáfu þau
Eyjafjarðarsýslu og fluttust vestur
í Litladal í Skagafirði og loks að
Svínavatni í Húnaþingi. Séra Frið-
rik kallaði sig mann þriggja sýslna
á Norðurlandi þótt hann teldi
Skagafjörð standa sér næst; þaðan
lagði hann út í heiminn
Foreldrar hans bjuggu á Svína-
vatni þar til Friðrik Pétursson lést á
aðfangadag 1879, þegar elsti son-
urinnn var ellefu ára. Nokkru síðar
veiktist Guðrún alvarlega og lá
rúmföst í mörg ár. Það voru því
ekki bjartar framtíðarhorfur fyrir
soninn. En hann var gáfaður, kjark-
mikill og framgjarn og með til-
styrk góðra manna, frænda sinna í
Skagafirði, komst hann til náms í
Reykjavík. Móður sína fékk hann
til sín, hún náði heilsu og héldu
þau mæðgin heimili saman upp frá
því þar til Guðrún lést háöldruð,
árið 1927.
Starfssaga Friðriks Friðriksson-
ar verður ekki rakin hér að marki.
Eftir stúdentspróf 1893 hélt hann
til Kaupmannahafnar til náms,
fyrst í læknisfræði en síðar í mál-
fræði. Þar kynntist hann KFUM og
byrjaði æskulýðsstarf. Hann sneri
heim 1897 hóf nám í Prestaskólan-
um, stofnaði KFUM og K í Reykja-
vík 1899 og lauk prófi og vígðist
prestur ári síðar. Hann stundaði
prestsstörf og kennslu, en fyrst og
fremst er hans minnst fyrir leið-
togastarfið í KFUM, meðal hins
mikla fjölda drengja sem allir urðu
„drengirnir hans.“ Þörfum þeirra
sinnti hann vel, stofnaði fyrir þá
kór, skátafélag og knattspyrnufé-
lagið Val. Hann fór oft til útlanda
og starfaði árum saman í Dan-
mörku þar sem hann naut mikilla
vinsælda, var þar öll heimsstyrj-
aldarárin síðari en kom aftur heim
að stríðinu loknu. - Myndastytta
Sigurjóns Olafssonar í Lækjargötu
í Reykjavík, Séra Friðrik og dreng-
urinn, reist 1955, birtir með ein-
földum en áhrifamiklum hætti
hvert hlutverk þessa manns var í
lífi æskufólks á Islandi.
I frásögn af skólaárunum í Reykja-
vík um og upp úr 1890 segir Frið-
rik frá ferð sinni norður í Skaga-
fjörð eitt sumarið. Meðan hann
dvaldist í Viðvík hjá séra Zophon-
íasi Halldórssyni bar gest að garði,
frú Valgerði, konu séra Tómasar
Hallgrímssonar á Völlum, og bað
hún um fylgdarmann yfir Heljar-
dalsheiði. Vaknaði þá hjá Friðrik
óviðráðanleg löngun til að sjá aftur
Svarfaðardalinn þar sem hann var
fæddur og hafði dvalið hin fyrstu
fimm sælu ár ævi sinnar. Bauðst
hann nú til að fylgja frúnni yfir
heiðina.
Friðrik segir frá þeirri ferð með
lifandi hætti: „Þegar loksins er
komið niður í dalbotninn, og niður
í efstu grös, andar maður djúpt, og
hvíldin læðist yfir mann og veitir
ósegjanlega nautn, er maður situr í
mjúku grasi, eftir hina ömurlegu
ferð yfir heiðina. Þar efst uppi er
dalurinn þröngur og fjöllin há og
brött. En einhver hátíðleg ró hvílir
yfir dalnum“. Friðrik gisti á Völl-
um, hélt síðan inn á Arskógsströnd
og þaðan út í Hrísey. A Ystabæ bjó
frændi hans, Kristinn Stefánsson;
hann og móðir Friðriks voru syst-
kinabörn. Varð Friðrik samrýmdur
sonum Kristins, einkum Stefáni
sem var tveimur árum yngri en
hann. Hann hvatti Stefán mjög til
skólanáms. Fór svo að Stefán
komst í Lærða skólann í Reykjavík
og reyndist námsmaður með yfir-
burðum. Hann fór síðan í Presta-
skólann, var þar samtíða Friðrik,
og varð sóknarprestur á Völlum
skömmu eftir að Friðrik hafði stofn-
að KFUM og lokið sínu prests-
námi. Alla tíð hélst góð vinátta
með þeim séra Stefáni.
Á ferð um Svarfaðardal í baka-
leið tók Friðrik á sig krók að Ytra-
Garðshorni til að heimsækja tóft-
arbrotin þar sem hann hafði leikið
sér barn. Hann litaðist þar um,
barði að dyrum og var boðið inn.
Fólkið þekkti hann auðvitað ekki
og þegar það heyrði að hann væri í
Lærða skólanum var sagt: „Nú,
svo að þú ætlar þá að verða prest-
ur.“ Hann svaraði því drýginda-
lega að maður gæti eins orðið
sýslumaður eða læknir! - Frá Ytra-
Garðshomi reið Friðrik fram í dal-
botninn og ætlaði að sjá óþekkta
jurt sem þar yxi. Hann gisti á Atla-
stöðum og fann blómið, það var
með háum beinum stöngli og náði
honum í brjóst. Hann tók það með
sér og reið með það yfir Heljar-
dalsheiði að Hólum til Hermanns
skólastjóra Jónassonar, en hann
gat ekki sagt honum nafnið á hinni
undarlegu jurt úr Svarfaðardal.
Hann hafði ekki getað náð rótun-
um almennilega upp „og auðvitað
fölnaði blómið fljótt,“ segir hann í
lok frásagnar af ferðinni um fæð-
ingarsveitina. Nú barst hann æ
lengra frá þeim norðlensku sveit-
um þar sem hann hafði vaxið upp.
Ekki segir fleira af Svarfaðardal í
endurminningum séra Friðriks en
það sem nú var rakið, en þær ná
raunar ekki nema fram á annan tug
aldarinnar. Heimildir eru ekki
fmnanlegar fyrir því að hann hafi
komið í dalinn í meira en hálfa öld;
að minnsta kosti veit Sigríður
Thorlacius ekki til þess að hann
kæmi að Völlum að heimsækja
föður hennar, séra Stefán. Það
tíðkaðist ekki á þeim árum að
menn færu langferðir milli lands-
hluta nema brýna nauðsyn bæri til,
enda samgöngur erfiðar.
Svarfaðardal átti séra Friðrik þó
enn eftir að líta augum. Einn helsti
vinur hans á Norðurlandi var Jak-
ob Frímannsson kaupfélagsstjóri
KEA. Hann segir frá kynnum
þeirra í Bókinni um séra Friðrik
sem ýmsir vinir hans skrifuðu.
Séra Friðrik kom oft til Akureyrar
að heimsækja Jakob, bjó þá ýmist
heima hjá honum eða á Hótel
KEA. Jakob segir m. a. frá því að
haustið 1952 hafi séra Friðrik
komið og verið við brúðkaup
Bryndísar, dóttur þeirra hjóna, og
Magnúsar Guðmundssonar. „Þá
ferðaðist hann mikið um hér í ná-
grenni og skoðaði æskustöðvar
sínar í Svarfaðardal og í Arnarnes-
hreppi", segir Jakob. Líklega hefur