Norðurslóð - 18.12.1996, Side 6

6 — NORÐURSLÓÐ
Af ríki
Urðamanna
á 14.-15. öld
Á þessu korti sést hversu víða Urðaveldið teygði arma sína, auk þess sem helstu jarðir Urðamanna
eru merktar inn á það.
Þegar biskupar til forna héldu frá
Hólum hina gömlu þjóðleið yfir
Heljardalsheiði til að vísitera kirkjur
og söfnuði, komu þeir fyrst að Urð-
um í Svarfaðardal. I Pétursmáldögum frá
1394 standa Urðir t.d. fyrstar, og eins í vísi-
tasíubókum Jóns Vilhjálmssonar frá 1429 og
1431. Þess vegna kann að virðast sérkenni-
legt að þarna á Urðum, rétt við bæjardyr
kirkjuvaldsins á Hólurn, var eitt helsta höfð-
ingjasetur norðan lands á síðmiðöldum. Ef
til vill hefur nágrennið við Hóla, eða a.m.k.
staðsetningin við þjóðleiðina þótt heppilegt
staðarval fyrir stórhöfðingja, en hann hefur
þá mátt hafa bein í nefinu.
Þorsteinn Eyjólfsson hirðstjóri á Urðum
er talinn hafa verið uppi frá því um 1320 til
1402. Börn Þorsteins tengdust með gifting-
um öðrum helstu höfðingjaættunum, svo
sem Leppsætt og Vatnsfirðingum. Sonur
hans Arnfinnur var um skeið hirðstjóri eins
og faðir hans, og tveir ættliðir í viðbót voru í
höfðingja tölu, þeir Eyjólfur og Guðni, en þá
dó valdamesti karlleggur ættarinnar út.
Höfðingjaætt þessi lét þó óbeint að sér
kveða eftir það, því Jón Sigmundsson og svo
sonarsonur hans Guðbrandur Þorláksson
Hólabiskup voru arftakar Urðamanna. Jón
giftist ekkju Guðna, fékk með henni mikinn
auð Urðamanna og hafði bú á Urðum 1483-
1508, er Hólastóll sölsaði eignir hans undir
sig. Guðbrandur náði þeim aftur undan stóln-
um í frægum málaferlum seint á 16. öld.
Þótt heimildir um þá Urðamenn séu frem-
ur fáskrúðugar má bæta úr því með ýmsum
hætti. Talsvert er vitað um það umhverfi
sem ættin lifði og hrærðist í, bæði efnhagslíf
og félagsgerð, og verður þeirri vitneskju
óspart beitt í því sem á eftir kemur. Bein at-
burðasaga verður að mestu látin liggja milli
hluta, en spurt: Hvers konar höfðingjar voru
Urðamenn? Hver var grundvöllur auðs þeirra,
voru þeir sægreifar síns tíma eða búhöldar?
Voru þeir þóttafullir valdsmenn, hátt hafnir
yfir almúgann eða vinsælir héraðshöfðingj-
ar?
Sægreifar eða landaðall?
Kjami Urðaveldisins stóð að líkindum í
Svarfaðardal. Þeir áttu Grund (sem Þor-
steinn Eyjólfsson kallar sína bestu jörð norð-
an lands þegar hann gefur hana til kristfjár í
testamenti sínu 1386) og líklega fleiri jarðir
í Tjamarsókn. Einnig er talað um Urðamenn
í sambandi við nær allar jarðir í Fram-Svarf-
aðardal vestan Svarfaðardalsár; þeir eru orð-
aðir við Urði, Skrötlustaði, Auðnir, Hól,
Klaufabrekkur og Göngustaði (þá voru
hvorki Klaufabrekknakot né Göngustaðakot
lögbýli, en geta hafa verið til engu að síður
sem hjáleigur), og Mela og Tungufell austan
ár. Engar jarðaskrár eru til úr eigu Urða-
manna, en vel getur verið að nær allar jarðir
í Urðasókn og flestar jarðir í Tjamarsókn og
jafnvel Upsasókn hafi verið eign þeirra. A
þessum tíma virðist Hólastóll eiga mjög fáar
jarðir í Svarfaðardal, en síðar eignaðist stóll-
inn margar jarðir í Urðasókn.
Þess má geta að um 1400 áttu kirkju-
stofnanir hlutfallslega mun færri jarðir en
síðar, ef til vill aðeins um 25% allra jarða á
landinu. Hin 75% voru að mestu í eigu höfð-
ingja, hins íslenska jarðeignaaðals eða SÍS/
Kolkrabba (strikið út að vild) þess tíma, og
var Þorsteinn Eyjólfsson áreiðanlega fram-
arlega í þeim flokki. Annars hefðu honum
vart hlotnast þau miklu völd sem hann hafði
svo lengi sem hirðstjóri og síðan lögmaður
norðan og vestan. Frá 1400-1550 breyttust
hlutföll í jarðeignamálum hratt, þannig að
um 1550 áttu kirkjustofnanir um helming
jarða og höfðingjar hinn helminginn.
Brimnes var í eigu Urðamanna um skeið,
og sálugjafir til Arskógskirkju og rekaeign á
Hellufjöru benda til að á Arskógsströnd hafi
þeir sitthvað haft umleikis. í Fljótum áttu
þeir fimm jarðir sem getið er með nafni,
Nefstaði, Lund, Hamar, Brekku og Helgu-
staði, og er athyglisvert að þrjár þeirra voru
síðar Hólajarðir. Þetta voru örugglega ekki
einu jarðir Urðamanna í Fljótum.
Grýtubakki í Höfðahverfi var annað ætt-
aróðal Urðamanna, og þeir áttu jarðir í
grennd við það í Höfðahverfi og á Sval-
barðsströnd.
Félags- og efnahagsleg einkenni Urða-
veldisins voru flest þau sömu og í lénsríkj-
um Vestur-Evrópu. Eins mætti nefna þessi
fyrirbæri héraðsríki, en til að undirstrika
tengslin við svipuð fyrirbæri Evrópu kalla
ég þau lénsríki.
Einkenni lénsríkja var að margs konar
vald var samþætt og á einni hendi. Ríkin
voru yfirleitt smá héraðsríki. Sami valds-
maður var bæði forstöðumaður í stórfyrir-
tæki héraðsins, góssinu, og vemdari alrnúg-
ans. Hann var einnig stuðningsmaður and-
legra yfirvalda kirkjunnar, og á Islandi stóð
hann oft sjálfur bæði fyrir skólahaldi og
bókasafni síns héraðs. Dæmi um slíkt frá
síðmiðöldum eru frá Skarðverjum og af-
komendum Lofts Guttormssonar á Möðru-
völlum í Eyjafirði. Ekki hefur verið rannsak-
að hvort einhver síðmiðaldarit eru runnin frá
Urðamönnum, en ekki er það ómögulegt.
Góssarekstur Urðamanna hefur verið stór
í sniðum, hafi þeir, eins og mjög líklegt
verður að teljast, átt verulegar eignir í Fljót-
um, vestanverðum Svarfaðardal og Höfða-
hverfi. Þama voru á 14. öld u.þ.b. 150 lög-
býli skv. máldögum. Hafi þeir t.d. átt helm-
ing þeirra og einhverjar jarðir utan svæðisins
getur jarðeign þeirra hafa nálgast 100 með-
aljarðir, um 2.000 jarðahundruð. Engar for-
sendur eru til nákvæmari áætlana, en auður
þeirra gæti þess vegna hafa verið umtalsvert
meiri. Tekjur af landskuld voru um 10% á
ári á 14. öld, geta þá hafa verið um 200
hundruð (200 kýrverð), en hafa lækkað á 15.
öld eftir svartadauða. Einnig hafa Urðamenn
haft tekjur af kúgildaleigum. Raunar sýna
heimildir að um 1430 voru aðeins fimm eða
sex af 16 jörðum í Urðasókn í byggð, og í
öðrum sóknum á valdsvæði þeirra voru
þriðjungur til helmingur jarða í auðn, svo af
þeirri ástæðu hafa tekjurnar sennilega lækk-
að mikið, allt að helming. Þær hafa síðan
vaxið aftur eftir að jarðir fóru smátt og smátt
að byggjast á ný.
Höfuðbólin þrjú, Urðir, Grund og Grýtu-
Arni
Daníel
Júlíusson
skrifar
bakki hafa verið stórbú. Engar tölur eru til
um rekstur á þessum jörðum utan þess sem
getið er um Grund í testamenti Þorsteins
1386, er hann gaf átta kýr og átta ásauðakú-
gildi til kristfjármeð jörðinni (sem ekki hef-
ur verið allur bústofn á jörðinni), en frá 16.
öld eru til tölur frá Urðum. Um 1585 voru
þar 19 kýr, 76 ær, 31 sauður, 56 gemlingar,
14 geld naut, 10 kálfar og 72 lömb á fjalli.
Auk þess fimm brúkunarhross og átta hestar
sem Guðbrandur biskup átti. Búið 1585 var
a.m.k. fjórfalt meðalbú. Olíklegt er að bú
Þorsteins, Amfinns eða Eyjólfs á Urðum
hafi verið minni, sennilega talsvert stærri. A
slíkum höfuðbólum hefur verið fjöldi vinnu-
fólks af báðum kynjum, flest ungt og fjör-
mikið, og þar var aðalhjónabandsmarkaður
héraðsins.
Líklegt má telja að Amfinnur, sem þá var
bóndi á Urðum hafi ekki minnkað bú sitt við
pláguna 1402-4. Höfðingi eins og Amfinnur
varð að hafa stórt bú til að geta fætt og klætt
þann fjölda starfs- og sveinaliðs sem fylgdi
umsvifamiklum höfðingja, og sú þörf
minnkaði ekki við svartadauða, síður en svo.
Líklegt er að Amfinnur hafi fremur kosið að
manna höfuðból sitt vel en byggja upp eyði-
kot, og bendir t.d. Lönguréttarbót frá 1450
til slíkra áherslna í rekstri.
Hafi Urðamenn haft verulegra hagsmuna
að gæta í sjávarútvegi hefur sá tekjustofn
orðið fyrir miklu áfalli við svartadauða. Arið
1318 voru tveir prestar í Grímsey, og bendir
það til verulegra umsvifa. Svo marga presta
var annars helst að finna á hefðar- og stór-
stöðum eins og Völlum, en Miðgarðar verða
varla taldir í þeim hópi á miðöldum. I
Grímsey hefur sennilega verið sjávarþorp
með talsverðum mannfjölda bæði fastbúandi
og vermanna, og miklum tekjum jarðeig-
enda. Að öllum líkindum var slíka byggð á
14. öld að finna í Flatey í Skjálfanda, í Hrís-
ey, á Siglunesi og jafnvel Olafsfirði, í Upsa-
sókn (Dalvík hin fyrri?), Arskógsströnd og í
Höfðahverfi.
Um 1445-1450 er Grímsey hins vegar í
eyði og var það lengst af 15.-16. öld. Byggð
og tekjur af Hrísey er aðeins svipur hjá sjón
á sama tíma. í jarðabókinni 1702-1714 er
getið um rústir af þurrabúðahverfi á Siglu-
nesi, sem talið var mjög fornt og gæti hafa
verið frá 14. öld. Hafi verið þorp á öllum áð-
urnefndum stöðum hefur byggð í þeim víð-
ast lagst niður við svartadauða.
Að öllum líkindum hafa Urðamenn haft
umtalsverðar tekjur af útvegi í Fljótum og
við norðanverðan Eyjafjörð, sem varla hefur
alveg lagst niður við svartadauða. En ólíkt
hafa umsvifin verið minni eftir það.
Verndarkerfið
Flestir kannast við goða og þingmenn þjóð-
veldisaldar. Hver bóndi átti að velja sér goða
og varð þingmaður hans. Álíka kerfi vora
við lýði um alla Evrópu á hámiðöldum, og
eru þau á erlendum málum kölluð „patron-
klient“ kerfi, sem þýða mætti með orðinu
vemdarkerfi. Á Islandi var á síðmiðöldum
við lýði vemdarkerfi, þ.e. landbúar/kotkarlar
völdu sér herra og nutu vemdar þeirra. Þetta
var í beinu framhaldi af goða- og þing-
mannakerfi þjóðveldisaldar. Sáu þessi
vemdarkerfi um ýmis þau verkefni, sem nú
em á verksviði ríkisvaldsins, sérstaklega ör-
yggis- og löggæslu, sem skipti merin mjög
miklu máli, sbr. hið foma máltæki að óska
árs og friðar. Annars vegar óskuðu menn sér
árgæsku náttúrunnar, en hins vegar friðar af
Skinnbréf með innsigli Þorsteins Eyjólfssonar frá 1386 þar sem hann gefur syni sínum Arnfinni sinn hluta úr jörðinni Hálsi í Svarfaðardal. Mynd
af frumbréfi: Guðmundur Ingólfsson, ímynd.