Norðurslóð - 17.12.1997, Blaðsíða 4

4 — NORÐURSLÓÐ
Við hjónakomin höfð-
um aldrei komist upp
á lag með að skapa
hefð á heimilinu fyrir
einhverjum tiltekn-
unt matseðli að kvöldi aðfanga-
dags jóla. Þegar kom að fyrstu
jólahátíð sambúðarinnar rákust á
tveir ólíkir menningarheimar. Hún
ólst upp við svínslæri hjá mömmu
sinni, ég ólst upp við lambahrygg
hjá mömmu minni. Bæði voru á
því að halda í hefðina en það gekk
að sjálfsögðu ekki upp að elda
bæði svín og lantb fyrir tvær mann-
eskjur. Þá mátti reyna að fara milli-
veginn. Eg tjáði borgarbarninu að
dæmi væru um það til sveita að
bændur misstu hrúta yfir í svína-
stíur. Þá yrði gjaman til nákvæm-
lega sú landbúnaðarafurð sem gæti
sameinað okkur tvö í hátíðlegum
matarfriði jólanna. Engin hrifning,
ekkert svar. Niðurstaðan varð svína-
kjöt.
Hið eina sem mér tókst að koma
til leiðar á heimilinu þetta fyrsta
aðfangadagskvöld, og talist getur
inenningararfur úr sveit norðan úr
landi, var að geyma jólakortin lok-
uð inni í umslögunum þar til allt
annað var afstaðið. Eg hafði nefni-
lega vanist því frá Jarðbrú að jóla-
kortin færu óhreyfð og ólesin aftur
fyrir matinn, uppvaskið, pakkana
og biskupsmessuna. Konan ætlaði
hins vegar að bera þann sið með
sér inn á nýja heimilið okkar að
plokka upp kortin um leið og þau
kæmu inn um bréfalúguna. Því
hafði hún vanist alla tíð á sínu
heimili og kvaðst ekki þekkja
nokkurn mann í allri Reykjavík
sem frestaði kortalestri fram á
rauða jólanótt. Svo bætti hún við
að það gæti tæplega verið praktískt
að hafa ekki örugga sýn yfir debet
og kredít í kortabókhaldinu fyrir
jólin, því ómögulegt væri þá að
bregðast við í tæka tíð ef kort bær-
ust frá fólki sent við hefðum
gleymt að senda. Eða kort kæmu
frá fólki sem við hefðum ákveðið
að senda ekki í ár af því það sendi
okkur ekki kort í fyrra. Eg benti
auðvitað á að slík vandamál væru
afar sjaldgæf í minni sveit. Þar
væru jólakveðjur færðar beint inn í
búreikninga, innheimt kort á
debethlið, útsend á kredít. Korta-
viðskiptin væru svo gerð upp með
hagnaði eða tapi eftir nýár, svona
eftir atvikum. Skemmst er frá að
segja að búreikningavinnulag með
jólakort var tekið strax upp á heim-
ilinu og er löngu orðið óumdeildur
liður í hátíðarhaldinu.
Lambið vinnur á
En það var þetta með matinn.
Svínakjöt var sem sagt á borðum á
Jólahugleiðing Atla Rúnars Halldórssonar
Hangigæs, hryggur
af lambi og jólakort
fyrstu jólunum í búskapnum og
næstu árin voru umtalsverðar
þreifingar í gangi til að fá einhvem
fastan matarpunkt í tilveruna á að-
fangadagskvöldi jóla. Fyrstu jólin
á námsárum í Noregi var til dæmis
fjárfest í kalkúna, gríðarlegu kjöt-
flykki sem dugði treyndar í matinn
í meira en viku. A næstu jólum í
Noregi var svínakjöt á borðum og
staup af ákavíti drukkið með að
norskum sið. Þar í landi drekka
bindindismenn ákavíti á aðfanga-
dagskvöld en láta ekki deigan
dropa inn fyrir varimar alla aðra
daga ársins. Islendingum væri frek-
ar trúandi til að drekka alla daga
ársins, nema á aðfangadagskvöld.
Þarna birtist munurinn á þjóðar-
karakternum.
Til að gera langa sögu stutta, þá
skal upplýst hér og nú að helst er
útlit fyrir að hryggur af lambi sé að
festast í sessi sem hefðbundinn
jólamatur hér í Akurgerði 9. Það er
auðvitað hið besta mál og hefur
beina sögulega tilvísun í uppvaxt-
arárin á Jarðbrú: hryggur á jólum,
kótelettur á gamlárskvöld. Innmat-
ur hvunndags.
Lamb í fugls stað
Nú skal greint frá því hvernig ör-
lögin gripu í taumana. Lamba-
hryggur fyllti skarð sem fugl skildi
eftir sig og síðan þá hefur lamb
verið á borðum hér á bæ á jólum.
Veiðiglaðir menn úr fjölskyldu
og kunningjahópi höfðu árin þar á
undan gaukað að okkur rjúpum til
að borða um hátíðar. Það fór allt
vel. Svo áskotnaðist okkur gæs af
norðlenskri nýrækt og ákveðið var
að fagna heilögum jólum með
hana í öndvegi á veisluborðinu.
Hvorugt okkar hjóna er vant því að
fást við villibráð beint af blóðvell-
inunt og mig rámaði í að svona
fugl væri hvað bestur ef hann
héngi nokkuð lengi á löppunum úti
á svölum. Helst þangað til að haus-
inn dytti af. Síðan mætti frysta
bráðina og geyma þannig fram á
Þorláksmessu. Ekki man ég hvort
hausinn var dottinn af hangifuglin-
um okkar áður en hann varð lagður
til hinstu hvílu í frystikistunni. Hitt
er bæði satt og rétt að villibráðin
lyktaði öðruvísi, einsog sagði á
Oskum viðskiptavinum
vorum
gleðilegra jóla
og farsældar
á komandi ári.
Þökkum viðskiptin
á líðandi ári.
L
Landsbanki
íslands
Strandgötu 1, Akureyri
Brekkuafgreiðslan, Kaupangi
sínum tíma í sjónvarpsauglýsing-
unni um þvottalög sem fór eins
hvítur stormsveipur um eldhús-
gólfið.
Aðfangadagur jóla rann upp og
um húsið í Akurgerði lagði greni-
ilm af nýja jólatrénu frá Skóg-
ræktarfélagi Reykjavíkur. Innan úr
eldhúsi barst torkennileg lykt af
tilvonandi jólasteik. Um klukkan
fjögur hófust þar aðgerðir til undir-
búnings hátíðarkvöldverði með
því að flett var upp á blaðsíðu 139
í Við sem matreiðum eftir Önnu
Gísladóttur og Bryndísi Steinþórs-
dóttur og bókin skorðuð opin ofan
á hrærivélinni. Skeríð háls og
vœngi af hreinsaðri gœs til að
sjóða af því soð í sósu. Utvarpið
greindi frá því í tjögurfréttum að
fimm togarar yrðu á veiðum yfir
hátíðar. Sjóðið fóarn, hjarta og lif-
ur með því ef það er ekki notað í
fyllingu. Hjónin á Hveravöllum
höfðu fengið póst og mat í tæka tíð
og Reykjavíkurlöggunni hafði enn
ekki tekist að leysa alla umferðar-
hnútana í kringum kirkjugarðinn í
Fossvogi. Nuddið fuglinn að utan
og innan með sítrónu og síðan með
salti, pipar og estragon eða
seljurótarsalti.
Vel valið, góði minn
Þegar hér var komið sögu í frétta-
tíma og matreiðslubók úrskurðuðu
heintamenn í Akurgerði villibráð-
ina á eldhúsbekknum óhæfa til
manneldis. Hún fékk skammtíma-
vistun í sorptunnu heimilisins um
jólin.
Nú voru góð ráð dýr. Heimilis-
fólk skipti liði: annað fletti upp
númerum allra mögulegra mat-
vöruverslana á höfuðborgarsvæð-
inu. Engin svör, allt lokað og læst.
En viti menn, allt í einu var svarað
í einhverri búð á Seltjamarnesi.
Þar reyndist vera kaupmaður að
skúra gólf og ganga frá í verslun-
inni. Hann bauðst glaður til þess að
bjarga fólki í hátíðarháska og ég
þaut af stað. A Nesinu fengust
bjúgu, pylsur og pitsur. Og guði sé
Atli með soninn Halldór.
lof og dýrð á jólum: þama var líka
lambahryggur í kjötborðinu. Ein-
mana og umkomulaus.
Það liýmaði verulega yfir síð-
asta viðskiptavini fyrir jól í verslun
á höfuðborgarsvæðinu. „Ég ætla
að fá þennan hrygg, takk,“ sagði
ég borubrattur. „Vel valið, góði
minn,“ svaraði kaupmaður á Nesi
og glotti kvikindislega. „Var það
eitthvað fleira? Gleymdirðu
kannski líka að kaupa jólagjafim-
ar? Það kemur fyrir bestu menn að
fá sér í staupinu á Þorláksmessu og
sofa af sér aðfangadaginn. Einn
kom hér áðan sem hafði farið út í
bæ í gærkvöld til að kaupa jólatré
og týnt því á heimleiðinni. Ég gat
nú lítið gert við því en gaf honum
grenihríslu úr gluggaskreytingunni
þarna til að fara með, frekar en
ekki neitt. Varst þú búinn að kaupa
tré? Jæja góði. Hér er lambið og
gleðileg jól.“
Gunnar Stefánsson:
Séra Friðrik á Völlum
Ijólablaði Norðurslóðar 1996
birti ég grein um séra Friðrik
Friðriksson og Svarfaðardal í
framhaldi af því að honum var
reistur minnisvarði á Hálsi. Þessi
merki æskulýðsleiðtogi fæddist
þar 1868, og í Svarfaðardal átti
hann heima fimm fyrstu ár æv-
innar, tvö ár á Hálsi en þrjú í
Ytra-Garðshomi. Ég sagði frá
seinni komum hans í dalinn, fyrst
á skólaárunum, það var nánar til
tekið sumarið 1888. Þá var sagt
að ekki væru heimildir um að
hann hefði komið í dalinn síðan í
meir en hálfa öld, eða þar til hann
kom þangað á elliárum í fylgd
með Jakob Frímannssyni kaupfé-
lagsstjóra.
Séra Friðrik var frændi séra
Stefáns Kristinssonar á Völlum
og segir frá kynnum þeirra í Und-
irbúningsárunum. Ég spurði því
Sigríði Thorlacius hvort séra
Friðrik hefði heimsótt foreldra
hennar á Völlum og kvaðst hún
ekki vita til þess, eins og ég tók
fram í greininni í fyrra.
Nú hef ég fundið frásögn séra
Friðriks sjálfs af heimsókn að
Völlum. Hún stendur í framhaldi
minningabókanna sem nefnist
Starfsárin III og hefur aldrei
komið út í bókarformi. Þetta er þó
löng frásögn og birtist í mörgum
hlutum í ritinu Akranes, 1946-56.
I riti þessu segir séra Friðrik frá
ferðalögum sínum innan lands og
utan. Þar á rneðal er ferð um
Norðurland sumarið 1920.
Séra Friðrik hafði farið um
Skagafjörð. Páll Zóphóníasson
var þá nýorðinn skólastjóri
Bændaskólans á Hólum og tók að
sér að koma honum þaðan norður
að Völlum. Séra Friðrik segir frá:
„Var ákveðinn dagur til þeirrar
ferðar og flutti séra Guðbrandur
(Björnsson í Viðvík) mig heim að
Hólum kvöldið áður en fara
skyldi. Hafði ég þá skemmtilegt
kvöld hjá Páli. Næsta morgun
lögðum við af stað, fórum yfir í
Kolbeinsdal og þar sem leið ligg-
ur upp Heljardalinn, hinn ömur-
legasta dal, sem ég þekki, ekki
stingandi strá, lítið troðnar götur,
sem lágu upp á við, þangað til
heiðin tók við. Þar uppi á heiðar-
brúninni, ntilli tveggja steina, sá-
um við einn einstakan fífil. Við
stigum af baki og gældum við fíf-
ilinn, og bjuggum til svolítinn
skjólgarð handa honum. Oft hef
ég notað þennan fífil sem dæmi
upp á þrautseigju og harðfengi.
Við riðum krókaleiðir niður
snarbrattar fanndyngjur niður í
Svarfaðardalinn og léttum ekki
fyrr en við komum að Völlum til
séra Stefáns frænda míns. Þau
hjónin, Stefán og frú Sólveig,
tóku okkur með mestu vinsemd
og virktum. Við vorum þar urn
nóttina og afhenti skólastjórinn
mig næsta morgun þeim hjónurn
til frekari fyrirgreiðslu, og hélt
síðan heimleiðis. Fannst mér
mikið til um þessa ferð yfir hinn
ógreiðfæra veg með svo ágætum
og skemmtilegum leiðsögumanni.
Ég sat svo heilan dag um kyrrt á
Völlum og höfðum við frændum-
ir margt að tala saman og margar
minningar upp að rifja frá fyrstu
viðkynningu okkar á Ystabæ í
Hrísey sumarið 1888. Það eina,
sem mér þótti að, var það, að mér
gafst svo lítið tækifæri til að
kynnast drengjum þeirra, því að
heyannir stóðu yfir í fullum al-
gleymingi og voru synirnir önn-
um kafnir við heyskapinn.
Mér fannst mikið til um bú-
skapinn og starfsemina, og dáðist
ég ekki minna að dugnaði hús-
freyjunnar en frænda míns. Ég
hafði áður en þau giftust þekkt
hana sem glæsilega „Reykjavík-
urdömu" í dálæti tilhugalífs
þeirra, og sá nú að hún sómdi sér
ekki síður í hinni miklu og þýð-
ingarríku stöðu sem prestkona í
sveit. Mér var líka uppbygging að
tala við prestinn bæði um andleg
og veraldleg menntamál. Fann ég
eins og æ áður að saman fór nautn
og fróðleiksaukning í samtölum
við séra Stefán. Það jók líka á
yndi mitt þann dag að vera nokkra
stund einn úti í kirkju og steig þá
enn upp fyrir sjónum mínum
myndin af sálmaskáldinu góða,
séra Páli Jónssyni, sem í kirkju
sinni hafði staðfest skemmri skím
mína og lagt blessandi hönd á
höfuð mér. Ég reyndi að útmála
fyrir mér athöfnina þá og varð
hrærður í anda við þá hugsun, að
verið gæti að mikið af þeirri
blessun sem Guð hefur gefið mér,
eigi ég líka að þakka blessun og
fyrirbæn hins andríka prests.
Ég hefði gjarna viljað dvelja
lengur á Völlum, en ég varð að
halda áfram. Séra Stefán átti að
sjá um ferð mína inn á Akureyri
og hafði verið ráð fyrir gert að
hann riði með mér þangað, en
þótt ég hefði hlakkað til að ríða
við hlið frænda míns inn alla Ár-
skógsströnd og sveitimar þar inn-
ar af, þá fann ég á mér að réttara
væri, að ég veldi sjóleiðina til Ak-
ureyrar, með því líka, að við feng-
um þá um daginn að vita af mót-
orbátsferð frá Dalvík næsta morg-
un. Ég kaus svo að fara þá leið.
Eldsnemma lögðum við því af
stað frá Völlum, og riðu þau
hjónin með ntér niður til Dalvíkur
og fékk ég þar far og kvöddumst
við þar með mestu vinsemd."
(Akranes, 1949, bls. 143-44)
Þannig sagðist séra Friðrik frá á
efri ámm er hann rifjaði upp
Norðurlandsferð sína 1920. Þessi
svipmynd af heimsókninni að
Völlum til presthjónanna og í
kirkjuna þar sem skím hans var
staðfest, er vitnisburður sem
gaman er að halda til haga í fæð-
ingarsveit séra Friðriks. Þess
vegna birtist hún hér, til fyllingar
því sem rakið var í greininni um
séra Friðrik og Svarfaðardal í
fyrra.