Norðurslóð - 17.12.1997, Blaðsíða 19

NORÐURSLÓÐ — 19
Þáttur af Jóni Skrikk
Frásögn eftir Gísla Jónsson af svarfdælskum stórlygara
Samkvæmt kirkjubókum var Jón skrikkur heldur tregur á bókina í æsku.
I
Maður var nefndur hinu al-
genga nafni Jón Jónsson.
Hann bjó í Gljúfurárkoti í Skíðadal
fremst að austan. Var þar kosta-
snautt og byggð stopul, enda álög á
kotinu, og olli því risi sem látist
hafði af völdum heljarmennis sem
einhvern tíma hafðist við á þessu
fótaskinni.
Jón Jónsson „Gljúfri" (1744-
1820) bjó 20 ár í Gljúfurárkoti.
Meðal barna hans var Sölvi í
Skriðukoti, faðir Sigfúsar sama
staðar, föður Jóns sem þessi þáttur
á að spinnast um.
Amgrímur Sigurðsson (1733-
1790) bjó í Ytra-Garðshorni. Hann
var faðir Bjöms sama staðar, föður
Helgu sem var móðir Jóns Sigfús-
sonar, húsfreyja í Skriðukoti.
Um það bil sem Svarfdælingar
leystu lébönd af orfum sínum og
bjuggust í göngumar eftir leiðinda-
sumar 1840, varð húsfreyjan í
Skriðukoti léttari. Fæddi Helga
sveinbarn 21. september. Drengur-
inn var borinn til kirkju á Völlum
þriggja daga gamall og hlaut nafn
langafa síns: Jón. Hann var skírður
„að viðstöddum föður og söfnuð-
inum“. Sigurður Amórsson, kapel-
lán Stefáns Þorsteinssonar, föður-
bróður Jónasar skálds, jós hann
helgu vatni. „skímarvitni“ voru
Margrét Skaptadóttir prests Skapta-
sonar, og bændumir Jón Þorsteins-
son í Hánefsstöðum og Sigurður
Jónsson á Ytrahvarfi.
Jón ólst upp í foreldrahúsum í
Skriðukoti með Sigfúsi, eldri bróð-
ur sínum, og þegar hann er 15 ára,
þykir sr. Kristjáni Þorsteinssyni
ástæða til að bóka eftir húsvitjun
að liann búi sig undir fermingu.
I aðalmanntalinu 1845 segir svo
við Skriðukot: „Sigfús Sölvason
47 ára, bóndi, hefur grasnyt. Helga
Björnsdóttir 51 árs, hans kona.
Sigfús Sigfússon 16 ára, hjónanna
sonur. Jón Sigfússon 6 ára, hjón-
anna sonur. Sölvi Jónsson 80 ára,
ekkill, faðir húsbóndans. Kristjana
Jónsdóttir 15 ára, léttastúlka.
Skriðukot var gamalt rýrðarbýli,
í eyði 1703. Ábúð lauk þar 1867, er
kotið var lagt undir Ytrahvarf, en
mannvist hélst þar til 1929, og köll-
uðust húsmenn, en ekki bændur,
þeir sem þar höfðu forsjá.
Það er í þjóðsögum, að Jón Sig-
fússon, sem snemma var nefndur
Skriðukotslangur, stytt í Skrikkur,
væri síðla fermdur. Hann var þó
ekki nema á 17. árinu, er hann
staðfestist á Völlum, og sr. Kristj-
án párar: „les á bók nokkuð, hegð-
ar sér vel“.
Þegar hrafnasparki sr. Kristjáns
Þorsteinssonar lýkur og við tekur
skrift sr. Páls Jónssonar, er rétt eins
og sláttumaður komi úr kargaþýfi
(hundamó) yfir á rennislétt star-
engi. Og nú skulum við líta í hús-
vitjunarbók Vallasóknar 1860.
Bækur eru nægar í Skriðukoti, en
allt var það guðsorð. Líklega hefur
komið í hlut Sigfúsar Sigfússonar
að lesa, því að einkunnir, sem fólk-
ið fær, eru svohljóðandi: Sigfús
eldri veit lítið, Helga húsfreyja
„sömuleiðis", Sigfús yngri allvel
að sér, og Jón söguhetja okkar veit
lítið, en „kann boðorðin", og er
það meira en margur nútímamaður
getur státað af. En fólkinu átti eftir
að fara fram, eða kröfur sr. Páls
hafa minnkað. Tveimur árum
seinna vita bæði hjónin „nokkuð“,
Sigfús yngri er vel læs og allvel að
sér, en Jón okkar er sem fyrr lak-
astur, „stautar, veit lítið“. En þetta
átti eftir að batna, svo um munaði.
Árið 1864 er Jón læs athuga-
semdalaust, og enn tveimur árum
seinna, þá 25 ára, les hann „rétt-
vel“ og er „laklega vel að sér“. Þá
höfðu mikil tíðindi orðið í Skriðu-
koti fyrir nokkru.
Á engjaslætti 1865 veikjast
bæði bóndi og húsfreyja af tauga-
veiki, sem fór um landið, og deyja
með dags millibili, Sigfús 11. ág-
úst og Helga hinn 12.
II
egar hér er komið sögu, er rétt
að skyggnast aðeins um. Þó
Skrikkur sé orðinn læs, vitum við
ekki hvað hann las eða hvort hann
las, eða hver sjónhringur hans hef-
ur verið.
Árið 1865 voru Islendingar
taldir 68.741, og hafði fjölgað um
meira en 600 frá árinu áður. Ár-
ferði var þó ekki meira en sæmi-
legt, þótt hátíð væri hjá því sem var
skömmu fyrr og varð skömmu
síðar. Heyskapartíð var góð norð-
anlands sumarið 1865, en haustið
illviðrasamt. Hikill hákarlsafli var
nyrðra, en sjósókn oft stopul vegna
gæftaleysis og taugaveikinnar.
Slysfarir voru margar og m.a.
drukknaði hið snjalla og vinsæla
skáld, Sigurður Bjamason frá
Katadal, aðeins 24 ára gamall, og
höfðu þá þegar sumar rfmur hans
komið prentaðar á bók, svo sem
Bæringsrímur „allar bjagaðar",
segir sr. Pétur Guðmundsson.
Erlendis var friðvænlegra en oft
endranær. f Evrópu mátti heita
friður, og borgarastyrjöldinni í
Bandarfkjum Norður-Ameríku
lauk þetta ár. Hins vegar urðu þau
hörntulegu tíðindi, að forsetinn,
Abraham Lincoln. var myrtur.
Islendingar höfðu fyrir
skemmstu fengið yfir sig nýjan
kóng, Kristján Vilhjálmsson, sem
varð hinn IX. og fyrstur Danakon-
unga heimsótti ísland. Hilmar Fin-
sen varð stiftamtmaður yfir ís-
landi, miklir flokkadrættir á al-
þingi um fjármál, stjómarbót og
fjárkláða. Merkir menn háðu rit-
deilu um tilvist útilegumanna og
hulin pláss í landinu, og fyrsti keis-
araskurður var hér gerður, á dverg-
vaxinni konu, og lifði barnið. Voru
þar margir læknar viðstaddir, bæði
hérlendir og erlendir. Möðmvalla-
kirkja brann. Skammt var f þá yfir-
lýsingu útlendra ferðalanga, að
kaffi og brennivín væru þjóðar-
drykkir íslendinga.
III
Næstu tvö ár eftir lát Skriðu-
kotshjóna bjó Sigfús Sigfús-
son í Skriðukoti og Jón hjá honum
vinnumaður. En 1867 er kotið lagt
undir Ytrahvarf, sem fyrr sagði.
Sigfús verður þar vinnumaður um
hríð, en Jón fer vinnumaður að
Ytra-Garðshomi og síðan í Sökku
1872.
Jón Jónsson og Sigurlaug Isaks-
dóttir bjuggu á Klængshóli í
Skíðadal 1846-1871. Böm þeirra
komust ekki upp. Mörg fósturbörn
höfðu það lengur eða skemur. Var
systurdóttir Sigurlaugar og nafna
hennar Jónsdóttir að talsverðu leyti
alin þar upp. Sigurlaug yngri, fædd
1836 á Hellu í Stærra-Arskógs-
sókn, var hjá foreldrum sínum,
Helgu Isaksdóttur og Jóni Þorkels-
syni, á Selárbakka 1845. Hún var
fermd á Völlum 1851. Oskilgetinn
sonur hennar, Jóhannes, síðar hús-
maður í Skriðukoti, faðir Jóhanns
Schevings kennara og afi Eddu
Scheving leikkonu, var einnig al-
inn upp á Klængshóli.
Sigurlaug Jónsdóttir fór vinnu-
kona í Sökku 1867 og átti þangað
annað erindi áður en lauk. Hún var
falleruð vinnukona, 36 ára gömul,
þegar Jón Sigfússon frá Skriðukoti
kemur þangað, fjórum árum yngri
en hún, stór og karlmannlegur,
hegðar sér vel, les réttvel og þó
laklega vel að sér. Fella þau snar-
lega saman hugi, og hefur Jón sagt
frá þeirra fyrstu nánu kynnum, og
hversu hún stýrði honum inn í un-
að ástalífsins.
Seinna meir lýsti Skrikkur upp-
hafi þess svo að greindra manna
sögn: „Það var einhverju sinni. að
við Sigurlaug vorum ein í skála, og
lá hún útaf. Hún kveður mig til að
koma til sín, og ég geri svo og
leggst hjá henni. Kenndi ég af
henni hlýju. Nú leysir hún ofan um
mig og tók svo um tittlinginn á
mér, þangað til hann varð harður
eins og rekadrumbur. Síðan trað
hún honum inn í lífið á sér og sagði
mér að fara að iða og skaka. Eg
geri það, og innan stundar segi ég
henni að ég þurfi að pissa. Hún
sagði að ég skyldi ekkert hugsa um
það, en halda áfram sem fastast.
Gerði ég það, en sagði þó að ég
væri ekki vanur að pissa inn í ann-
að fólk. Dugði ekkert mögl, og lét
ég mér vel líka“.
Næst er af því að segja að 7.
desember 1873 leggst Sigurlaug á
sæng og
elur dóttur.
Var hún
færð til
skímar í
Vallakirkju rúmri viku síðar og
hlaut nafnið Guðný. „Guðfeðgin"
voru Sökkuhjón, Ástríður Hall-
grfmsdóttir húsfreyja og Jóhann
Rögnvaldsson bóndi og sátta-
nefndarmaður, svo og Sigurður
Jónsson bóndi í Ölduhrygg. Var
mærin Guðný hin efnilegasta.
Var nú allt kyrrt urn hríð, og
enginn reki gerður að giftingu
vinnuhjúanna á Sökku fyrr en átta
árum síðar.
Hinn 18. október 1881 voru
saman gefin í Vallakirkju Jón Sig-
fússon og Sigurlaug Jónsdóttir,
vinnuhjú á Sökku, svaramenn Jó-
hann Rögnvaldsson bóndi og Ámi
Ámason bóndi á Hamri.
Daginn eftir brúðkaupið fór Jón
Sigfússon snemma af sænginni og
gekk út að gá til veðurs og annarra
skyldra erinda. Er hann kom aftur,
mælti hann, og þótti vísan merki-
leg:
Guð gefi þér góðan dag
og gleðilegan viðskilnað,
sómavafin silkihlín,
Sigurlaug, elsku konan mín.
Þetta var önnur tveggja vísna
Skrikks um ævina, og veltu ýmsir
fyrir sér hvaða viðskilnaður væri
yrkisefni á þessum tímamótum í
lífi hans.
Enn dveljast þau Sigurlaug og
Jón á Sökku, en þegar Jóhann
Rögnvaldsson, sem sýnilega hefur
verið þeim skjól og skjöldur, bregð-
ur búi, hverfa þau á braul.
Það er nokkuð til marks um
hylli þá sem Skrikkur naut á Sökku,
að sögn hans sjálfs, að hann hafði
tvöfalt kaup. Sagði hann tor-
tryggnum manni frá og hét Þorleif-
ur og var nefndur Stutti-Leifi.
„Ekki þykir mér mikið, þó Jóhann
borgi mér tvöfalt kaup vetrar-
manns, því að ég vinn þrefalt verk.
Eg fer á fætur í óttu og geri við
sauðina. Síðan geng ég niður á
Sand og ræ og ber heim hlutinn að
aflíðandi nóni. Þá fer ég til rjúpna
og veiðist mér jafnan vel.“ Nú
þóttist Stutti-Leifi fá höggstað á
Skrikk og segir: „Já, þú gerir slag í
því að fara til rjúpna, þegar dimmt
er orðið og þú sérð enga rjúpuna!“
En Skrikkur var fljótur að máta
Leifa: „Ég skýt þæt alltaf, þegar
þær fljúga fyrir tunglið.“
Framhald í nœsta blaði.
TímamóT
Skírnir
Þann 30. nóvember var skírður í Ytri Njarðvíkur-
kirkju Kristinn Rafn. Foreldrar: Svandís Þor-
steinsdóttir (og Friðriku, Hrafnsstöðum) og Sveinn
Bjömsson, til heimilis að Heiðarholti 28 Keflavík.
Prestur var séra Baldur Rafn Sigurðsson.
Þann 13. september var skírð í Dalvíkurkirkju Birta
Dís. Foreldrar hennar eru Jón Baldur Agnarsson og
Ásdís Gunnlaugsdóttir. Prestur var séra Sigríður
Guðmarsdóttir.
Afmæli
4. desember sl. varð 80 ára Guð-
rún Þorsteinsdóttir, Hálsi, Svarf-
aðardal.
6. desember sl. varð 80 ára Hjalti
Haraldsson bóndi, Ytra-Garðs-
horni, Svarfaðardal.
Norðurslóð árnar heilla.
Leiðrétting
í síðasta blaði láðist að rita fullt nafn skímarbamsins Björgvin
Rafn Jónsson. Skírnarvottur var Sólrún Anna Sveinbergsdóttir en
ekki Sveinbjömsdóttir.
Sturla Friðriksson:
Þorlákur helgi
Komu jól með kólguhríð,
krapafærð og elgi.
Þá var uppi á þeirri tíð
Þorlákur hinn helgi.
Vetrarmáni bleikur brann,
braust í skýjareki.
Geislum laust á lúinn mann,
sem leitaði að spreki.
Biskup leit um skefldan skjá,
skjótt hann manninn kenndi.
„Honum verður lið að Ijá,
Ifkn og náðarhendi.
Heima bíða bömin mörg,
búið hans er þrotið.
Veitið þessum bónda björg,
berið ljós í kotið.“
„Takið reykta síðu af sauð,
súra bringukolla,
lundabagga, laufabrauð
og lifrarpylsu holla.
Á eldinn berið birkilurk,
bærinn hans svo hlýni
og gleymið ekki að gefa slurk
af görnlu brennivíni.“
„Nú er ekki ferðafært
fyrir skepnur neinar.
Það er engunt úti vært,“
ansa biskupssveinar.
„Fetið þá í fótspor mín
fram urn hörsl og klaka
og drekkið meira messuvín
mun þá engan saka.“
Biskup undan öðrum fór,
ylur var í spori.
Það var eins og þegar snjór
þiðnar burt að vori.
Þannig góðum gengur vel,
sem gefa af rnildi sinni.
Heiðrum göfugt hugarþel,
höldunt Þorláks minni.
Lag: Bjart er yfir Betlehem,
sungið með röskum göngutakti.
Um ljóðið
Þorlák helga
Ljóðið Þorlákur helgi er eftir dr.
Sturlu Friðriksson erfðafræðing.
Er það að finna í síðustu ljóðabók
hans: Ljóð líðandi stundar 1997. í
forntála bókarinnar segir hann, að
Ijóðið hafi orðið til er hann var
við nám í háskólann í Saskatoon,
Kanada á árunum 1957-58 og aft-
ur 1960-61. Telur hann ljóðið að
miklu leyti vera stælingu á breska
jólasálminum Good King Wence-
slas, sem fjallar um fursta í Bæ-
heimi, er uppi var á árunum 907-
927, og varð þjóðardýrlingur þar í
landi. Sturla segir, að sér hafi þótt
tilvalið að heimfæra Ijóðið og
gera það í minningu Þorláks bisk-
ups Þórhallssonar, sem varð
kunnur, íslenskur dýrlingur, og
það vera við hæfi að fara með það
á Þorláksmessu. Þetta kvæði var
fyrst birt í Lögbergi/Heimskringlu
12. janúar 1961.