Norðurslóð - 25.09.2002, Side 4

4 - Norðurslóð
Völundar á tré
Smiðir í Fram-Svarfaðardal -
Líkan af smiðju, líkri þeim sem algengar voru fram á 20. öld. Aflinn,
hlaðinn úr grjóti, á miðri mynd, til hœgri við hann er físibelgur og úr
honutn loftrör sem gengur inn í aflinn. Smiðurinn knýr belginn með
taug sem tengist rá í loftinu. Undir belgnum er hersluþró. Framan við
aflinn ersteðji í steinundirstöðu (frá Þjóðminjasafni).
Lyklahringur úr kopar eftir Stefán Arngrímsson á Þorsteinsstöðum.
Vitað er um nokkra slíka eftir Stefán svo þarna hefur verið ,Jjölda-
framleiðsla“ á ferð. í dalnum var einnig stunduð bœði skráa- og lykla-
smíði.
Tafla yfir bœjardyrum á Hœringsstöðum. Eftir Berg Bergsson.
S
ður en markaðshagkerf-
ið tók öll völd í samfé-
laginu var afar margvís-
legt handverk stundað á sveita-
bæjum og í heimahúsum eins og
eldra fólk man mætavel. Karl-
menn fengust við smíðar úr
timbri ellegar járni og öðrum
málmum. Konur stunduðu frem-
ur svonefndar hannyrðir, ekki
síst það sem tengdist ull og tó-
skap, svo sem prjón, vefnað og
saumaskap. Kynskipting var þó
ekki alltaf skýr, m.a.voru til karl-
ar sem voru eftirsóttir vefarar.
Skinnaverkun var stunduð af
báðum kynjum, konur unnu þó
fremur við skinnklæðasaum en
karlar við ýmislegt leðurverk
el'tir að leðurinnflutningur jókst.
í gamla sveitasamfélaginu þurflu
menn að vera því sem næst sjálf-
um sér nógir með hráefni í hand-
verk og alla starfsemi, en á 19. og
20. öld smájókst innflutningur
og menn fóru að vinna meira úr
aðkeyptu efni.
Svarfaðardalur var sjálfsagt
dæmigerð íslensk sveit að þessu
leyti. Ekki stendur til hér að gera
mikla úttekt á handverki Svarf-
dælinga en ögn að hnýsast í
smíðar nokkurra þeirra á fyrri
hluta 20. aldar, jafnvel gjóa öðru
auganu lítilsháttar aftur á 19.
öld. Nær eingöngu er litið á
karlmannastörf og smíðaefnin
eru timbur, málmar - einkum
járn - og leður.
Trésmiðir
Hefðbundið byggingarefni
Svarfdælinga eins og annarra var
torf og grjót og góðir vegg-
hleðslumenn voru hér eftirsóttir
á öllum öldum. Nokkurt timbur
var þó löngum notað við hús-
byggingar, notkun þess fór smá-
vaxandi og var orðin mikil þegar
kom fram um 1900. Bændur og
búalið þurftu að bjarga sér við
almenna smíðavinnu til bús og
heimilis og þótti mikill kostur að
vera „búhagur“. Ekki síður þurfti
slíks með við vaxandi byggingar
og útgerð á Böggvisstaðasandi
sem síðar nefndist Dalvík. Löng-
um var þörf fyrir menn sem
lögðu sérstaka stund á smíðar.
Smiðir voru þeir gjarnan nefndir
hvort sem þeir höfðu bréf upp á
það eður ei. Verkfæri trésmiða í
upphafi 20. aldar þættu líklega
ekki fjölskrúðug í dag. Þeir áttu
algengustu handverkfæri svo
sem hamra, sagir, borsveifar og
bori, sporjárn, hefla, hefilbekk
og stöku maður rennibekk.
Verkefnin voru eðlilega mjög
margbreytileg: byggingar og við-
gerðir húsa, brúa, báta, vagna,
sleða, skíða, amboða og verk-
færa, húsmuna, aska og spóna.
Oft var það skorturinn á góðum
smíða- og byggingarviði sem
mest hamlaði við smíðarnar og
varð ekki góður aðgangur að
honum fyrr en á seinni hluta 20.
aldar. Kunna svarfdælska timb-
ursmiði á 19. öld má nefna svo
sem Þorstein Þorsteinsson á
Upsum, sem flutti á efri árum til
Kanada, og Jón Stefánsson í
Nýjabæ, „fyrsta Dalvíkinginn“.
Frá fyrri hluta 20. aldar mætti
nefna nokkra heiðurssmiði,
næstum af handahófi: Þorsteinn
E. Þorsteinsson á Hálsi fékkst
um áratugi við bátasmíðar og
bátaviðgerðir, Gísli á Hofi smíð-
aði m.a. brýrnar tvær við Tung-
urnar, yfir Skíðadalsá og Svarf-
aðardalsá, sama árið, 1896, án
þess að hafa áður séð smíðaða
brú, Jón Þórðarson á Hnjúki,
síðar Þóroddsstöðum, Jóhannes
Sigurðsson á Hæringsstöðum og
víðar, sonur hans Jón bóndi á
Hæringsstöðum, Sveinn Sigurðs-
son á Skeiði, Tryggvi Halldórs-
son bóndi á Þorsteinsstöðum og
fleiri.
Járn- og málmsmiðir
Járnsmíðar voru mjög almennt
stundaðar í íslenskum sveitum.
E.t.v. skakkar ekki miklu að
áætla að smiðja hafi verið á öðr-
um hverjum bæ á 19. öld. Þegar
kom fram á 20. öld var verka-
skipting orðin meiri, einstakir
menn lögðu meiri stund á hand-
verkið og smíðuðu fyrir aðra,
þótt fæstir hefðu þeir formlega
menntun í faginu.
Það voru skeifur sem hvað
mest og hvað lengst voru smíð-
aðar í smiðjunum. Ennfremur
verkfæri, svo sem pálar eða rek-
ur, hamrar og meitlar og ýmis
ogjám
fyrsta grein
verkfæri til tré- eða málmsmíða,
einnig hjarir á hurðir og jafnvel
lásar, reislur (vigtar), brennijárn,
skautar og svo smásmíði allt
niður í öngla og nálar. Járn til
smíðanna var oftast innflutt,
m.a. teinar til skeifusmíða, einn-
ig kolin, steinkol, en innlend við-
arkolagerð hafði að mestu lagst
af í landinu á seinni hluta 19. ald-
ar. Helsti útbúnaður í smiðjuna
var eldstæði eða afl, með við-
tengdum físibelg, ennfremur
hamrar og steðji, hersluþró, járn-
smíðatangir, stundum skrúf-
stykki. Með kolaeldinum og
hamrinum var járnið lagað til,
járnstykki voru skeytt saman,
hert í vatni eftir kúnstarinnar
reglum o.s.frv. Þegar kom fram á
20. öld voru víða á bæjum not-
aðar svonefndar lausasmiðjur,
fótstignar og flytjanlegar.
Auk járns var smíðað úr eir
(kopar), tini, blýi, jafnvel gulli og
silfri og var nokkuð um það til
sveita að nytjahlutir væru steypt-
ir úr þeim málmum. Úr silfri
voru steyptir skrautmunir, úr eir
voru gerðir hringar og sylgjur
t.d. í aktygi, einnig beislisstangir
og mél, lýsiskolur o.fl., úr blýi
voru t.d. steyptar sökkur og síld-
arlíkön á öngla. Þá var gjarnan
safnað saman skrani úr kopar,
eða koparinn keyptur, bræddur
síðan í deiglu yfir kolaeldi og
hellt í mót sem gert var úr ein-
hverri sandkenndri steypu. Hlut-
ir úr járni eða kopar sem höfðu
brotnað voru „kveiktir" eða
„brasaðir“ saman, gjarnast með
tini. Notað var þá slaglóð (lóð-
bolti) og burís-sandur. Önnur
aðferð var að spengja hlutina
saman, ekki síst ef um stærri
hluti var að ræða (heyvinnuvél-
ar, skilvindur o.fl.) og einnig þá
var helst notað tin.
Á 19. öldinni voru annálaðir
málmsmiðir hér svo sem Þor-
steinsstaðamenn, Argrímur Arn-
grímsson og sonur hans Stefán
Arngrímsson sem báðir smíð-
uðu mikið úr góðmálmum
(lyklahringur á safninu), enn-
fremur Jón Bjarnason á Grund
sem var lærður gullsmiður en
oftar nefndur silfursmiður (úr
silfri eru til skúfnahólkar o.fl á
safninu). Rosknir Svarfdælingar
muna eftir mönnum sem fengust
við járnsmíðar á fyrri hluta 20.
aldar. Sumir þeirra hafa þegar
verið nefndir sem trésmiðir,
enda var fjölhæfnin mikilvægur
eiginleiki smiðsins á þessum tím-
um. Réttsælis um sveitina má
telja upp: Guðjón Baldvinsson á
Skáldalæk, Gísli á Hofi, Tryggvi
Jóhannsson á Hvarfi, Jóhannes
Sigurðsson á Hæringsstöðum og
víðar og sonur hans Jón, Sveinn
á Skeiði, Sigtryggur Jóhannes-
son á Sandá og Göngustaðakoti,
Guðmundur Guðmundsson í
Gullbringu, Kristinn Jónsson á
Ingvörum, síðar á Dalvík. Elías
Halldórsson á Dalvík var nokk-
urs konar þúsundþjalasmiður,
smíðaði úr timbri og járni, silfri
og gulli auk þess að gera við vél-
ar, úr og klukkur. Ekki síður fjöl-
hæfur var Jón Björnsson, tré-
smiður að mennt, sem varð þó
hvað frægastur fyrir byssusmíð-
ar sínar.
Upptalningin er ágripskennd
og gloppótt. Smiðir unnu í fleiri
efni, s.s. stein, gler og leður.
Svarfdælskt smiðatal bíður betri
tíma. Það sem hér á eftir fylgir er
lítilsháttar úttekt á nokkrum
smiðum í Fram-Svarfaðardal.
Undirrituðum hefur sýnst að
smiðir hafi á umræddum tíma
verið tiltölulega flestir í þeim
hluta dalsins og má geta sér þess
til að þeir hafi haft áhrif hver á
annan. Skammt er þar á milli
bæja og samgangur mikill. Auk
þess var langt að fara úr framan-
verðum Svarfaðardal til verslun-
ar og aðdrátta og því betra að
búa vel að sínu.
Þorsteinsstaðafeðgar
Feðgarnir Arngrímur Arngríms-
son (1769-1859) og sonur hans
Stefán Arngrímsson (1801-1890)
bjuggu á Þorsteinsstöðum og
þóttu ágætir smiðir, bæði á tré og
málma. Arngrímur var járnsmið-
ur góður og smíðaði m.a. ljái
fyrir bændur. En auk þess fékkst
hann talsvert við silfursmíði og
eru enn til hlutir sem hann smíð-
aði úr silfri. Báðir steyptu þeir
mikið og rnargt úr kopar. Gunn-
laugur bóndi á Þorsteinsstöðum
hefur fundið í jörðu nokkuð af
bræðslubollum, einnig bræðslu-
mót fyrir stokkabelti, hnappa,
skeiðarblöð og fleira svoleiðis.
Efnið í mótunum er steypa sem
líkist beini. Arngrímur keypti
Þorsteinsstaði fyrir 180 árum og
hafa afkomendur hans setið þar
síðan. Stefán sonur hans steypti
mikið úr kopar svo sem sylgjur
og beislisstangir. Sonarsonur
hans Stefán Arngrímsson, bóndi
í Gröf, var hagleiksmaður,
stundaði allmikið smíðar með
búskap. Sonur hans Arngrímur
sýslaði lengi við járnsmíðar og
vélar á Bílaverkstæði Dalvíkur
eins og við munum. Smíðanátt-
úran hélst einnig með afkom-
endum Þorsteinsstaðafeðga á
Melum svo sem sagt mun verða.
Bergur á Hæringsstöðum
Bergur Bergsson (1846-1903)
bjó lengstum á Þorleifsstöðum
og Hæringsstöðum. Um hann
segir Björn R. Árnason í Sterk-
um stofnum (bls. 86):
Og hatm var svo mikill hagleiks-
maður og listfengur á margs
konar smíði að fágœtt mun vera.
Það var eins og tilburðir og
handtök Bergs við venjuleg
heimilis- og landbúnaðarstörf
vœru honum smekksatriði. Hann
mun hafa verið í eðli og um nátt-
úrufar listamaður afguðs náð.
Hjalti Haraldsson sagði að
Bergur hefði smíðað og steypt
úr kopar. Þá var hann myndskeri
góður og er til eftir hann á Hvoli
útskorin og máluð mynd eða
tafla yfir útidyrum á Hærings-
stöðum sem ber höfundi sínum
glæsilegt vitni eins og sést hér á
síðunni.
Þórarinn Hjartarson
Baldur Þórarinsson
Fréttatilkynning frá
Framfarafélagi
Dal ví ku rbyggðar
Framfarafélag Dalvíkur heldur opinn félagsfund fimmtu-
daginn 26. september kl. 20 30 í veitingahúsinu Sogni á
Dalvík.
Á fundinum verður rætt um verkefni félagsins á
næstunni og hugsanlega skipt í vinnuhópa til að fram-
kvæma þau.
Margar hugmyndir eru á lofti um verkefni til að vinna að,
sem og umræðufundi og önnur skemmtilegheit. Verið er að
undirbúa heimasíðu félagsins og hugmyndabanka, sem
verður vistaður á heimasíðunni.
Allir áhugasamir eru hvattir til að koma á fundinn, hvort
sem þeir eru félagar í Framfarafélaginu eða ekki.