Land & synir - 01.08.1996, Side 5

þess að persóna hans er svo mikilvægur hluti.
Hann kannar lítt troðnar slóðir og setur fólk
og aðstæður í mjög svo persónulegt samhengi.
Niðurstaða
Heimildarmynd uppfyllir eftirfarandi skil-
yrði: Hún notar aðallega efni úr raunveruleik-
anum. Hún hefur ákveðna byggingu og höf-
undareinkenni. Hún segir frá baráttu persónu
og rökstyður skoðun.
Heimildarmyndin
á í s I a n d i í d a g
Elítan
Það hringdi í mig maður. Hann vildi fá að
vita hvað kostaði að gera heimildarmynd - það
er að segja takan og khppingin. Ég skyldi ekki
hafa áhyggjur af efninu, því hann væri með
“elttuna”. Ég skildi hann ekki fyrst. En svo
rann upp fyrir mér ljós. Hann hafði fylgst mjög
vel með sjónvarpi og séð hvernig á að gera
heimildarmynd. Máhð var að taka viðtöl við
nokkra einstaklinga, sem málið varðaði, og
stinga inn í það myndum af götuhomum, sem
auðvitað þurfti ekkert að taka sérstaklega fyrir
þessa mynd. Þau voru til. Málið var að filma
viðtöfin og henda þessu saman. Hann var með
eh'tuna, hópinn, sem málið varðaði. Þar með
var handritið og allt saman komið.
Fréttir versus heimildamyndir
Fréttir eru skemmtiefni kvöldverðarborðs-
ins á heimilunum. Engin önnur skýring geUtr
verið á því, að tvær sjónvarpsstöðvar í harðri
samkeppni skuli sýna sömu erlendu fréttir
með hálftíma millibili. CNN sýnir nýjar frétUr
allan daginn alla daga. Áhorfandandum finnst
hann vera á staðnum. Hann þarf ekki að láta
segja sér neitt meira um raunveruleikann.
Fréttirnar hafa þannig slökkt þorstann í heim-
ildarmyndir.
Hraðsuða sjónvarps
Meirihlutinn af efninu, sem sjónvarpið sýn-
ir og tengist veruleikanum eru afsprengi heim-
ildamyndarinnar, þó sjónvarpið velji því oft
annað nafn. í vetrardagsrká RUV var þátturinn
Dagsljós fullur af efni af þessu tagi. Sumt var
heimildarmyndir, eða að minnsta kosti efni í
heimildarmyndir. Efnið var sent út frá draum-
kenndu stúíósviði, þar sem huggulegir gest-
gjafar fygdu því úr Uaði. Þannig var það sett í
rétt samhengi, afsakað eða lyft á stall eftir at-
vikum. Hvern einstakan kafla þurfti því ekki
að fullvinna. líkt og honum væri ekki
treystandi til að standa sjáifstætt. Innanum
voru þó ágætar myndir.
Byrjun sjónvarps
Þegar RUV hóf starfsemi 1966 var ekkert
reynt að nýta þá reynslu sem komin var í land-
inu af gerð heimildarmynda. Ráðnir voru
biaðamenn tii dagskrárgerðar og aðallega
sím- og rafeindavirkjar til vinnu við upptöku.
Þar er kannski skýringin á orðinu tæknimenn
um aha aðra en stjómendur. Kvikmyndagerð-
armenn komu lítið eða ekkert nærri fyrstu
skrefum sjónvarps hér á landi. Sjónvarpið
varð reyndar ágætur sandkassi og skóli, þar
sem menn iærðu fyrsUi handtökin við töku og
klippingu. En stjórn dagskrárefnis (þar með
talinna heimildarmynda) var í höndum blaða-
manna.
í upphafi var notuð filma og sem betur fer
var upptakan og kiippingin í filmuvinnu til-
tölulega einföld rútína. Máhð var að snúa lins-
unni í rétta átt og kveikja og slökkva. Og
khpping var að khppa í sundur og tengja sam-
an. Það var svo augljóst að stjórnandinn varð
að hugsa. T.d. ákveða fyrirfram af hverju
myndin átti að vera og hvernig hægt væri að
setja myndskeiðin saman. Með þeirri tækni
hefði þetta líklega endað með því að blaða-
mönnunum og “tæknimönnunum” tækist að
EINUSINNIVORU HEIMIWARMYNDIR: "Aðalpersóna beimildamynilar getur verið maður
eða dýr, bópnr eða jafnvel þjóð. En það er einhver mannleg tilfinningavera, sem á-
horfandinn gelur líkað við eða hatað”. - Brot tír heimildarmynd Þorsteins Jónssonar
BÓNDI (1974).
sjóða saman boðlegar myndir. Reyndar varð
svolítil afturför, þegar notkun á hljóðlausum
tökuvélum og samfelldri hljóðupptöku varð
almenn. Þá hófst mikið blómaskeið viðtala
með tilheyrandi fátækt myndar og hijóðs.
Vídeó
Önnur og verri sorgarsagan hefst með
myndbandinu. En með því kom upp sú hug-
mynd, að hver sem er gæti notað þessa nýju
tækni með frábærum árangri. Tökuvélin gerði
ailt sjálf og því gat hver sem er tekið myndina.
Hljóðið fylgdi með svo hljóðmaður var ónauð-
synlegur, hvað þá hljóðhugsun. f myndverinu
var svo hægt að fikta í ótal tökkum og breyta
upphaflegu myndinni í hvaða afskræmingu
sem var og í stað þess að khppa. Aht var hægt
að laga í vinnshmni.
Takkamenn og hrærimeistarar
Stór hluti af framleiðslu sjónvarpstöðvanna
á undanförnum árum hefur því miður verið í
skugga þessarar dýrkunar á fúski. Áhuga-
mönnum hefur verið boðið að gera heimildar-
myndir án þess að kunna það. Úrvinnslan
verður eins konar leikur með öhum hugsan-
Iegum effektum og takkafylliríi og á að koma í
staðinn fyrir undirbúning og raunverulega
myndsköpun. Þannig hefur maður kannski
fengið heilu dagskrárliðina í formi effekta-
safns.
Kvikmyndatakan
Listgreinin kvikmyndataka breytist ekki þó
linsurnar séu breiðari. Með víðri mynd sem
bjagar og gerir viðfangsefnið yfirþyrmandi
koma ekki meiri áhrif. Það verður aíkáralegt
og missir marks strax í annað skipti. Því meiri
tiifærmgar tökumannsins, því minni hæfileik-
ar og því minni tilfinning fyrir efninu. Síðasta
uppfinningin í RUV er t.d. að halla vélinni,
sem er gott og gilt í einstaka tilvikum, en gerir
áhorfandann bara taugaveiklaðan, þegar það
gengur yfir heilu dagskrámar ahan veturinn.
Þegar menn eru hahir undir tískur í mynda-
töku bendir það til vantrúar á viðfangsefninu.
Og það er kannski einmitt eitt af verstu ókost-
unum við framleiðslu heimildarefnis í sjón-
varpsstöð, að ekkert er tahð nógu merkilegt til
að mynda það, nema stjömur - hvort sem það
eru stjörnur heimsfréttanna eða heimatilbún-
ar.
Klipping
Khpping er eftir sem áður listin að tengja
saman og búa tif nýja merkingu eins og Eisen-
stein skrifaði um forðum. Skapa rytma og
rennsli. Skapa uppteknu efni besta umgerð.
Maður lagar ekki vonda klippingu með blönd-
un eða effektum. Hún er jafnvond, þó reynt sé
að fela hana. Getuleysið verður bara meira á-
berandi.
Vald hins skrifaða orðs
Hin lúiðin á heimildarmyndagerð í dag er
arfur lélegrar blaðamennsku. Myndirnar
þekkjast oft af textanum: “Sagt hefur verið...”,
“oft er talað um að...”, “margir segja að oft
hafi verið..." Blaðamaðurinn reynir að endur-
segja almannaróm og klippir tilviljanakennt
myndefni (götuhorn) inn í prenttextann.
Hending ræður hvort mynd fylgir texta og á-
hrifin geta orðið kjánaleg - t.d. verið að tala
um forsetann og mynd af hundi.
Fjölmiðlun
Orðið “fjöT’miðiun hefur haft sín áhrif á
heimildamyndina. Starfsmaður í fjölmiðlun
þarf að vita h'tið um margt. Vera heima á öh-
um sviðum. Ráða við marga miðla. Hann á að
vera jafnvígur á penna og myndavél. Tækja-
framleiðendur gera sitt til að sannfæra fólk
um að myndavéhn sé ekki erfiðari en penni.
Auðvitað er hún það ekki. En það er ekki nóg
að kunna á takkana. Að kunna á lyklaborðið
Framhald á nœstu síðu
Lanö&syrar 5