Morgunblaðið - 06.04.2018, Qupperneq 18

18 MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. APRÍL 2018
Eltak sérhæfir sig í sölu
og þjónustu á vogum
Skúli Halldórsson
sh@mbl.is
É
g fór lauslega yfir reynslu-
sögur nokkurra eldisteg-
unda sem reyndar hafa
verið og kom inn á al-
mennar forsendur og skil-
yrði fyrir eldi. Með jarðhita, jarðsjó
og gnægð ferskvatns getum við
tæknilega séð útbúið aðstæður fyr-
ir hvaða eldistegund sem er í eld-
isrými á landi.
En í slíku eldi er
mikil fjárfesting
og rekstrar-
kostnaður hár og
því verða teg-
undirnar að vera
verðmætar svo
við stöndumst
samkeppni,“ seg-
ir Ólafur í sam-
tali við 200 mílur.
Bætir hann við
að sér hugnist mjög eldi á regn-
bogasilungi, eftir að hafa farið yfir
aðrar þær tegundir en lax og
bleikju sem reynt hefur verið að
ala á Íslandi.
Lenti í andstreymi um miðja öld
„Ég hef furðað mig á hvers vegna
regnbogasilungur er ekki alinn víð-
ar hér á landi, í fersku vatni, sem
við eigum jú nóg af. Hann er frá-
bær fiskur, bæði mjög auðveldur í
eldi og gefur af sér afbragðs mat-
væli. Þeir sem hafa lesið sér til um
söguna vita að regnbogasilungurinn
var fluttur hér inn árið 1951 af
Skúla Pálssyni á Laxalóni, sem
hugðist ala hann að danskri fyr-
irmynd. Skúli lenti strax í and-
streymi, bæði við opinbera aðila og
leikmenn, sem óttuðust að fiskurinn
gæti gert usla í íslensku lífríki,“
segir Ólafur.
„Ef til vill var mönnum enn í
fersku minni þegar minkurinn var
fluttur inn á fjórða áratugnum. En
þetta var ástæðulaus hystería enda
getur regnbogasilungur ekki fjölg-
að sér í íslenskri náttúru. Núna
framleiða Danir 35 til 40 þúsund
tonn af þessum fiski, sem dæmi.
Ég velti stundum fyrir mér hvernig
íslenskt fiskeldi hefði þróast hefði
Skúli fengið stuðning og hvatningu
við merkilegt framtak sitt á sínum
tíma, en ekki verið haldið í skefj-
um.“
Bæjarlækur gefur tækifæri
Bleikju segir hann einnig góðan
kost við íslenskar aðstæður.
„Hún er auðvitað mjög góður
fiskur líka og þolir í raun kaldara
vatn en regnbogasilungurinn og
hentar okkar aðstæðum vel. Þótt
við séum að ala þó nokkurt magn
af bleikju finnst mér sömuleiðis
skrýtið að það skuli ekki einnig
hafa þróast meira út í eldi á smáum
skala. Það eru fáeinir aðilar sem
framleiða þessi 4.300 tonn hér-
lendis, þar af einn langstærstur.
En þeir sem eiga land og eiga bæj-
arlæk sem rennur ófrosinn árið um
kring hafa tækifæri á bleikjueldi,“
segir Ólafur.
„Auðvitað þarf talsvert vatn en
hægt er að þróa aðstæðurnar og
nýta vatnið og varmann vel. Við
getum meðal annars nýtt okkur
reynslu Dana af regnbogasilungs-
eldi í þessum efnum, en þar eru
víða komin upp endurnýtingarkerfi
sem minnka vatnsnotkunina mikið
og fá jafnframt meira út úr fram-
leiðslunni. Þótt tilkostnaður sé
meiri í upphafi en í gegnumrennsli
verður framleiðslan meiri og stöð-
ugri. Eldi í endurnýtingarkerfum
hefur þróast mikið síðustu ár. Með-
höndlun frárennslis og úrgangs er
einfalt tæknilegt úrlausnarefni. Hjá
Dönunum er vatnið í sumum til-
vikum hreinna þegar það fer frá
fiskeldisstöðinni en það var þegar
það streymdi inn í hana,“ segir
Ólafur.
„Ég hefði haldið að mörgum
dilkakjötsframleiðandanum kæmi
nú vel að ala jafnhliða eins og 20 til
50 tonn af bleikju með vatni úr
bæjarlæknum, ekki síst í ljósi þess
að fiskneysla fer hvarvetna vaxandi
og mælt er sérstaklega með henni.“
Enginn skerjagarður hér
Ólafur bendir á að aðstæður við
strendur Íslands fyrir eldi í sjó séu
erfiðar.
„Það blasir við og fréttir undan-
farið styðja þá skoðun, fyrir lax-
fiska að minnsta kosti, því sjáv-
arhitinn er bæði lágur og
sveiflukenndur. Við höfum ekki
skerjagarð og lítið um skjólgóða
firði á við þá sem eru í Noregi.
Færeyingar stunda samt auðvitað
fiskeldi án þess að njóta nokkurs
skerjagarðs, en þar er sjávarhiti
töluvert miklu hærri og stöðugri en
hér. Þegar sjávarhiti er kominn
undir 2°C er ástandið orðið krítískt
og á mörkunum fyrir lax og regn-
bogasilung,“ segir Ólafur.
„Nú er verið að framleiða 2,3
milljónir tonna af Atlantshafslaxi
og gríðarlega hörð samkeppni ríkir
í geiranum. Þess vegna verðum við
að reyna að nýta okkar aðstæður á
landi betur og það getum við, með
því að tvinna saman eldi á landi og
eldi í sjókvíum, eins og menn eru
byrjaðir að gera. Þetta er að þróast
yfir í að ala laxinn lengur og gera
hann stærri á landi áður en hann
fer í sjó, en hann þolir aðstæðurnar
almennt betur eftir því sem hann
er stærri. Þetta dregur einnig úr
áhættu í kvíaeldinu.“
Þorskeldið „átti ekki séns“
Rifjar Ólafur upp að þorskeldi hafi
lengi verið draumur margra vegna
minnkandi afla. Verðið hafi þó á
endanum reynst alltof lágt til að
svara framleiðslukostnaði.
„Hann hefur náttúrlega alltaf
verið okkar meginstoð í veiðunum.
Svo fórum við í kjölfarið á Norð-
mönnum og Kanadamönnum og
reyndum okkur við þorskeldi, en
það átti ekki séns eins og maður
segir. Í fyrsta lagi vegna þess að
verð á þorski er tæplega nógu hátt
til að það dugi fyrir fram-
leiðslukostnaði, en það lækkaði
reyndar fljótlega eftir að eldið
hófst hér við land vegna aukins
framboðs frá veiðum í Barents-
hafi,“ segir Ólafur.
„Eins reyndist ekki sá verðmun-
ur á eldisþorski og villtum þorski
sem menn vonuðust eftir, þrátt fyr-
ir mikil gæði eldisþorsksins sem
komst í sláturstærð.
En þorskurinn hefur einnig
reynst býsna snúinn í eldi. Lykill-
inn í öllu eldi er að menn ráði við
allan lífsferil fisksins, alveg frá
klakfiski, hrognatöku, meðferð
hrogna, frumfóðrun lirfa og seiða,
og síðan áframeldi alveg fram í
slátrun. Í þorskeldinu réðu menn
ekki mjög vel við seiðaeldið, mikil
afföll voru við frumfóðrun og seiða-
gæðin lítil. Þegar til átti að taka
var seiðaframboðið allt of lítið og
þau voru of dýr í framleiðslu á móti
of lágu afurðaverði. Seiðaeldið gekk
eitthvað betur í Noregi reyndar,
þar sem fram fóru meiri rannsóknir
og seiðin voru að verulegu leyti alin
í endurnýtingarkerfum. Mörg fleiri
ljón urðu á veginum í þorskeldinu,
svo sem kynþroski smáfisks, sjálf-
rán og sjúkdómar, og nú eru allir
hættir.“
Bendir hann á að svar hvata-
manna í þorskeldinu við þessum
vanda hafi verið að ráðstafa tugum
milljóna í kynbætur á þorski.
„Það er í sjálfu sér svolítið gagn-
rýnivert, finnst mér. Maður getur
spurt sig hvort skynsamlegt hafi
verið að hefja kostnaðarsamar kyn-
bætur á dýrategund, þegar þú ræð-
ur ekki nægilega vel við að fjölga
henni. Eins voru mörg önnur
vandamál óleyst. En ef afföllin eru
mikil af óútskýrðum ástæðum á
fyrstu stigum eldis, hvað ertu þá að
kynbæta?“ spyr hann og bætir við
að hann hafi þó ekki vikið að þessu
í erindi sínu á ráðstefnunni. „Mað-
ur má ekki alltaf vera neikvæði
karlinn með kjaftinn á lofti.“
Óráðsía með fé í tilapíueldi
Annað, sem hann telur ennþá gagn-
rýniverðara, er tilapíueldi sem
reynt var hér á landi.
„Tilapía er trópískur fiskur sem
er í raun jafn algengur og kjúkling-
ur. Hún er framleidd nánast alls
staðar, víðast við mjög einfaldar að-
stæður í jarðtjörnum. Framleiðslan
núna er komin yfir sex milljónir
tonna. Þetta er mjög ódýr fiskur í
framleiðslu og frumframleiðend-
urnir, til dæmis í Kína, Indónesíu
eða Egyptalandi, fá mjög lítið fyrir
sinn snúð. Hún þarf um 28-32°C
hita og getur vaxið á tiltölulega
ódýru og einföldu fæði. Allar þess-
ar staðreyndir leiða til þess að
þetta er einmitt ekki sá fiskur sem
við eigum að ala hér á landi. Til
þess er hann alltof ódýr og við er-
um ekki í neinni samkeppnisstöðu í
slíkri framleiðslu. Engu að síður
styrktu íslenskir rannsóknarsjóðir
tilraunaeldi á tilapíu um tugi og
hundruð milljóna. Það bara skil ég
ekki.“
Annað dæmi sem Ólafur tiltekur
um illa ígrundaða eldishugmynd er
tilraun Orkuveitu Reykjavíkur við
eldi á risarækju.
„Ja, kannski er hægt að lýsa því
þannig að erfitt sé að sjá fyrir sér
risarækjur í skafrenningi í jarð-
tjörnum í Ölfusinu í samkeppni við
nærri 200 þúsund tonna framleiðslu
í löndum við miðbaug. Ég efast um
að upplýstir einkaaðilar hefðu
treyst sér til að fjárfesta í því.“
Spurður hvort hann telji markað
með lax vera mettan, og hvort Ís-
lendingar ættu jafnvel frekar að
einbeita sér að því að skapa sér
sérstöðu í eldi bleikju eða regn-
bogasilungs, segist Ólafur ekki
telja að markaðurinn með lax sé
mettur. Verð á laxi hafi til að
mynda snarhækkað nú rétt fyrir
páska.
„Ég var í námi í Noregi árin
1987 til 1991 og um það leyti var
laxeldi í Noregi 120 til 150 þúsund
tonn. Þá héldu sumir einmitt að
markaðurinn væri mettur; það væri
ekki hægt að selja meira. Þeir voru
í einhverju basli með þetta á tíma-
bili og tóku um 30 þúsund tonn út
og settu í frysti. En nú eru þeir
búnir að tífalda magnið í eldinu og
farnir að tala upphátt um fimm
milljón tonn fyrir 2050. Þetta leitar
jafnvægis,“ segir Ólafur.
„En almennt er fiskneysla að
aukast í heiminum og fólki fjölgar
hratt. Allar ráðleggingar næring-
arfræðinga og lækna beina fólki að
því að borða meira af fiski. Feitur
fiskur eins og lax, bleikja og regn-
bogasilungur er einmitt sérlega
hollur. Þess vegna býst ég ekki við
að markaðurinn sé mettur. Það er
ekki mikið meira að hafa af fiski
frá veiðum og því verður öll aukin
fiskneysla í heiminum að koma frá
eldisfiski. Og í því ljósi er kannski
vert að taka fram að engin dýra-
prótínframleiðsla er með minni um-
hverfisáhrif en fiskeldi, ef skordýr
eru undanskilin. Það þurfa gagn-
rýnendur fiskeldis að kynna sér
betur.“
Keppum í gæðum, ekki magni
Hins vegar þurfi Íslendingar að
standa sig vel í fiskeldi, vanda sig,
og framleiða góða vöru ef þeir ætla
að standast samkeppni.
„Við getum og höfum komið okk-
ur upp vissum gæðastimplum, til
dæmis um vistvæna framleiðslu og
gæðavottanir til að standast ströng-
ustu kröfur neytenda. Þá fæst
ákveðið álag á verðið. Það er okkur
nauðsynlegt þar sem við getum
seint keppt á markaði með eldisfisk
í magni, aðeins í gæðum. Bleikju-
framleiðsla í heiminum er innan við
tíu þúsund tonn. Við eigum örugg-
lega mikla möguleika á að auka við
bleikjueldið enda er bleikja fisk-
urinn sem hentar okkar aðstæðum
einna best. Við getum líka framleitt
gæðaregnbogasilung, í það minnsta
fyrir innanlandsmarkað.“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Fiskeldi á landi Ólafur segir Íslendinga seint geta keppt á markaði með eldisfisk í magni, aðeins í gæðum sé það mögulegt. Regnbogasilungur sé þá álitlegur.
Íslendingar þurfi að vanda til verka
Eldi fjölda tegunda hefur verið reynt á Íslandi, ýmist á landi eða í sjó, með heldur misgóðum árangri. Ólafur Sigurgeirsson, lektor við
Háskólann á Hólum, hefur skoðað þennan árangur og fjallaði um sínar niðurstöður í erindi á ráðstefnunni Strandbúnaði 2018 í mars.
Ólafur
Sigurgeirsson