Fréttablaðið - 17.01.2019, Blaðsíða 10

Hvað veldur svefnleysi?
Það er ótal margt sem getur valdið því að við sofum illa.
Einhverjar breytingar í okkar lífi, barneignir, flutningar,
nýtt starf, álag í vinnu, álag á heimili, lífsstíllinn, óreglu-
legt svefnmynstur, hreyfingarleysi, neysla á of miklu
koffíni eða of miklu áfengi. Við erum of mikið í tölvunni,
símanum, að við sjónvarpið.
Í raun má segja að allt sem við gerum yfir daginn getur
haft áhrif á svefninn yfir nóttina.
„Það sem er svo áhugavert við svefninn, dægursveiflu
og líkamsklukkuna er eitthvað sem margir tengja við.
Þegar maður leggst á koddann og hugurinn fer á fullt og
maður fer að kvíða fyrir hinu og þessu. Þetta er gjarnan
fyrsti tími dagsins sem maður er án allra áreita. Það er ekki
útvarp, tölva, eða einhver að tala við mann og eitthvað
í gangi. Við lokum augunum og förum yfir daginn
okkar. Hvernig vinnudagurinn var, hvað þarf að gera
á morgun og því um líkt. Allt í einu man maður
eftir einhverju; „Æi, ég gleymdi að senda þennan
tölvupóst“ eða „Ahh þessi fundur á morgun“ og
svo framvegis. Oft fara minnstu hlutir að vaxa
manni í augum á þessum tíma og geta valdið
kvíðahnút og haldið fyrir manni vöku í langan
tíma. Svo kannski sofnar maður, vaknar daginn
eftir og þá reynist málið vera afar lítilvægt.
„Af hverju kveið ég svona fyrir þessu í
gærkvöldi?“ og flestir tengja við þetta. En
ástæðan fyrir því að þetta gerist er sú að það
er líka dægursveifla í heilastarfsemi og það
eru stöðvar í framheilanum sem fara í dvala á
kvöldin. Þessar stöðvar stýra skynsemi og
rökhugsun. Rökhugsunin okkar
er því bara farin að sofa og við
sitjum eftir í súpunni,“ segir
Erla.
„Mér finnst þessi vitn-
eskja hjálpleg því ég hef
alveg legið uppi í rúmi og
verið mjög áhyggjufull yfir
einhverju léttvægu eins
og til dæmis barnaaf-
mæli sem ég er að fara
að halda eftir þrjá daga
og þá segi ég við sjálfa
mig: „Erla. Rökhugs-
unin þín er farin að
sofa. Dílaðu bara við
þetta á morgun, þá
verður þetta ekkert
mál. Þótt við séum
vakandi þá er heilinn
að undirbúa sig fyrir
svefninn.“
M eðan við sofum fer fram ýmis við-gerðarstarfsemi. Líkaminn byggir þá upp alls kyns efni, prótein og
fleira sem við notum í vöku. Einn-
ig vinnur líkaminn að því að gera
við frumur. Svefn gegnir einnig
því mikil væga hlutverki að mynda
vaxtar hormón, sem hjálpar sérstak-
lega börnum og unglingum að vaxa
en einnig fullorðnum við það að
draga úr hrukkum og fleira.
Erla Björnsdóttir, sálfræðingur og
nýdoktor við Háskólann í Reykjavík,
hefur rannsakað svefn mikið og er
meðal annars stjórnarformaður og
stofnandi Betri svefns. Hún er ein af
þeim sem skiluðu nýlega skýrslu til
ráðherra um breytingu klukkunnar
á Íslandi. Erla segir umræðuna um
breytingu klukkunnar oft á villi-
götum og jafnvel gæti misskilnings
um hvað sé verið að skoða.
„Við erum vanaföst þjóð og
gjarnan hrædd við breytingar. Það
er svo áhugavert að hlusta á þessa
umræðu varðandi klukkuna. Það
sem málið snýst um er að breyta
klukkunni einu sinni, seinka henni
um klukkustund, og svo aldrei meir.
Margir halda að það sé verið að tala
um að taka upp tvískiptan tíma og
að klukkan hefði sumar- og vetrar-
tíma en það er ekki svo. Rannsóknir
hafa verið að sýna það í auknum
mæli að það sé ekki heilsusamlegt
og reyndar er Evrópusambandið
að skoða það að taka út tvískiptan
tíma,“ segir Erla.
„Ég held að fólk myndi taka eftir
þessu í tvo, þrjá daga og svo myndi
þetta gleymast fyrir utan vonandi
þau jákvæðu áhrif sem við teljum að
þessi breyting gæti haft fyrir svefn-
venjur Íslendinga. Ef við náum að
bæta svefn, bæta til dæmis hálftíma
við svefn hjá ungu fólki, hvað erum
við að spara samfélaginu mikið á
því? Hvað kostar þetta svefnleysi
okkur? Þetta er eitt dýrasta vanda-
mál í heiminum og við erum að
tala um það að kannski þriðji hver
maður sé svefnlaus.“
Rökin á móti klukkunni eru þau
að það verði minni birta seinni-
partinn. En miðað við birtuskilyrði
yfir svartasta skammdegið skiptir
litlu máli hvort vinnudagurinn sé
til klukkan 16, 17 eða 18, myrkrið er
þegar skollið á. Erla segir mikilvæg-
ara að fá morgunbirtuna. „Morgun-
birtan er mikilvægasta merkið fyrir
líkamsklukkuna til þess að stilla sig
eftir. Við erum líka að leggja áherslu
á að við séum bara á réttum tíma
miðað við hnattstöðu landsins.“
Hvað gerist í
líkamanum í svefni?
„Svefn er ástand endurnýjunar,
enduruppbyggingar og viðgerðar.
Þetta eru þrjú meginhlutverk
svefnsins fyrir utan það auðvitað
að endurnæra okkur og hvíla okkur.
Ég hugsa að það megi segja að svefn-
inn sé meiri hvíld fyrir heilann en
líkamann. Vegna þess að við getum
hvílt líkamann á ótrúlega fjöl-
breyttan hátt, lagst fyrir yfir daginn
og annað. En heilinn fær sína hvíld
og næringu á nóttunni í svefninum
og núllstillir sig,“ segir Erla.
„Hugsum aðeins um hvað það
er mikið áreiti á heilann í dag. Öll
þessi tækni og snjallsímar og þess
háttar. Við höfum í raun og veru
sjaldan þurft jafn mikið á hvíld að
halda og akkúrat núna.“
En hvað er það sem við vitum ekki
um svefn?
„Það er svolítið erfitt að átta sig
á því hvað maður veit ekki. Mér
finnst svefninn vera svolítið eins
og hafið. Við vitum ótrúlega mikið
en við vitum líka að það er ótrú-
lega mikið sem við vitum ekki.
Við bara vitum ekki hvað það er,“
segir Erla. Það sem við vitum hins
vegar er að mannskepnan getur
ekki lifað án svefns. Það helsta sem
hægt er að komast að er hvað gerist
ef við sofum lítið. Erla segir að eftir
aðeins eina svefnlitla nótt sé hægt
að merkja breytingar í líkamanum.
„Við sjáum auknar bólgur sem
tengjast hinum og þessum sjúk-
dómum. Við sjáum að það verður
ójafnvægi í hormónastarfseminni,
sérstaklega þeim sem stýra seddu og
hungri. Við förum að leita í öðruvísi
fæðu og annars konar orku á borð
við sykur, einföld kolvetni og fitu.
Hormónin sem gefa okkur merki
um hvenær við erum södd bælast
niður þegar við erum þreytt og þá
hættir okkur til að borða meira.
Svefnleysi er í raun eitt af því mest
fitandi sem til er,“ segir Erla.
„Eins verður sársaukaþröskuldur-
inn lægri. Líkaminn verður næmari
og tilfinningar meira á flökti. Ef við
erum að vakna kl. 3 til að fara í flug
þá finnum við gjarnan meira fyrir
braki og brestum í líkamanum. Við
verðum stirðari og okkur verður
jafnvel óglatt. Það fer allt úr jafn-
vægi. Ónæmiskerfið bælist sömu-
leiðis þannig að við verðum opn-
ari fyrir hinum ýmsu pestum og
flensum þegar við erum illa sofin.
Þá minnkar framleiðni hjá okkur
og hætta á slysum eykst. Svefnleysi
er dýrt vandamál, bæði fyrir ein-
staklinginn og fyrir samfélagið.“
Breyting á
klukku myndi
bæta svefninn
Svefn er gríðarlega mikilvægur og okkur lífsnauð-
synlegur. Mikil endurnýjun á sér stað í líkamanum
á meðan svefn stendur yfir. Íslendingar virðast sofa
minna en aðrar þjóðir og telja sérfræðingar að hægt
sé að leiðrétta slíkt meðal annars með breytingu á
klukkunni. Oft gætir misskilnings um málið.
Gunnþórunn
Jónsdóttir
gunnthorunn@frettabladid.is
Það sem málið
snýst um er að
breyta klukkunni einu sinni,
seinka henni um klukku-
stund, og svo aldrei meir.
Erla Björnsdóttir, sálfræðingur og
stjórnarformaður Betri
svefns
80
Yfir 80 svefnvanda-
mál hafa nú þegar
verið greind og eru
flest þeirra krónísk.
1 af hverjum 3 þjáist af svefnleysi
1 af hverjum 4 af kæfisvefni
1 af hverjum 10 af fótaóeirð
Nýjustu rannsóknir sýna að 45%
mannkyns glíma við svefnvandamál.
45%
✿ Tölur um svefn frá Nox Medical
TILVERAN
1 7 . J A N Ú A R 2 0 1 9 F I M M T U D A G U R10 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
1
7
-0
1
-2
0
1
9

0
4
:2
7
F
B
0
4
8
s
_
P
0
4
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
3
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
0
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
1
0
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
2
0
D
-8
9
8
4
2
2
0
D
-8
8
4
8
2
2
0
D
-8
7
0
C
2
2
0
D
-8
5
D
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
3
A

F
B
0
4
8
s
_
1
6
_
1
_
2
0
1
9
C
M
Y
K