Skagablaðið - 27.03.1995, Blaðsíða 5

Skagablaðið
Leiklist
27. mars 1995 5
Útsmogin gamalmenni
og bráðfyndnar blekkingar
Skagaleikflokkurinn: Kvásar-
vaisinn eftir Jónas Árna-
son. Frumsýning í Rein 24.
mars 1995.
Leikstjóri: Inga Bjarnason.
Aðstoðarleikstjórar: Jóna
Sigurðardóttir, Sólveig Ás-
geirsdóttir.
Lýsing: Hlynur Eggertsson.
Förðun: Dröfn Einarsdóttir,
Rósa Pétursdóttir.
Leikmynd: Félagar í Skaga-
leikflokknum.
Leikendur: Auður Sigurðar-
dóttir, Guðbjörg Árnadóttir,
Jónas Árnason, Þórdís
Ingibjartsdóttir, Svanborg
Bergmannsdóttir, Stein-
grímur Guðjónsson.
Útvarpsraddir: Hákon Leifs-
son, Leifur Þórarinsson.
I úttekt á vegum Bandalags ís-
lenskra leikfélaga fyrir
nokkrum árum kom fram að
Jónas Arnason var ástsælasta
leikskáldið hjá áhugaleikfélög-
um þjóðarinnar. Hann hefur
samið sjö leikrit og þar að auki
sex í samvinnu við aðra. Öll eru
þau blöndur af gamni og alvöru
og oft lögð mest áhersla á að
skerpa myndir af sérstæðum
persónuleikum með aðstoð tón-
listar.
Nýtt verk Jónasar sætir alltaf
tíðindum og Kvásarvalsinn
bregst ekki væntingum áhorf-
enda, hann er einfaldur að bygg-
ingu, auðskilinn, spaugilegur og
með söng. Verkið er því dæmi-
gert Jónasar-leikrit, en um leið
með alvarlegri undirtónum og
boðskap heldur en flest eða öll
hinna. Við kynnumst fáum per-
sónum á jaðri skopstælinga.
Eins og í góðum gamanleikjum
veit áhorfandinn meira en þær
og getur því hlegið að misskiln-
ingi og brellum.
Kvásarvalsinn snýst um hlut-
skipti aldraðra í þjóðfélagi
framtíðarinnar, sem stefnir í að
verða æ skipulagðara og harð-
ara. En verkið snertir líka spurn-
ingar um trú og trúleysi, blekk-
ingu og raunveruleika, samband
og sambandsleysi.
Grundvallarspurningar
Þótt grínið sé hér í fyrirrúmi er
það athyglisvert að Jónas Arna-
son hreyfir í Kvásarvalsinum að
ég held fyrstur íslenskra höf-
unda á ákveðinn máta við því
umræðuefni sem mörgum hefur
þótt einna brýnast í siðferðilegri
umræðu síðustu missera um
heilbrigðis- og umönnunarmál.
Hérlendis hafa deilur þó yfirleitt
snúist um tæknilegt skipulag og
heildarkostnað heilbrigðiskerf-
isins, en minna farið fyrir
grundvallarspurningum. Jónasi
er hins vegar hugleiknari breyt-
ingin á samskiptum lækna og
vistmanna/sjúklinga úr persónu-
legu trúnaðartrausts-sambandi
yfir í ópersónulegt vantrausts-
samband. Aður fyrr var læknir-
inn „þjónn" sjúklinganna, þeir
treystu honum sem næstum al-
vitrum vini eða kraftaverka-
manni.
Nú eru sjúklingarnir í aukn-
um mæli tortryggnir viðskipta-
menn. Læknarnir þurfa oftar að
taka afstöðu gegn hagsmunum
sumra sjúklinga eða vistmanna.
úrskurða þá of gamla fyrir viss-
ar aðgerðir osfrv. Og marga
grunar að hjá sumum sérfræð-
ingunum séu þeir stundum fyrst
og fremst „efni“ í rannsóknir,
eins og í Kvásarvalsinum, þar
sem 10-12 yfirmenn ætla að
nota niðurstöður tilrauna sinna á
þeim í doktorsritgerðir.
Leikararnir
Kvásarvalsinn gerist á dvalar-
heimili fyrir aldraða í náinni
framtíð. Mikil ásókn er eftir
plássum og lífið úti í þjóðfélag-
inu svo óviðfelldið að „útsmog-
in og óprúttin gamalmenni“
gera sér upp andlega kölkun til
að dæmast visthæf. Aðalvið-
fangsefni þeirra verður svo að
dylja heilbrigði sitt fyrir starfs-
mönnum með leikrænum til-
burðum.
Aðalpersónurnar eru þrjár,
ólíkindatólið hjartahlýja Arnór
Teitsson (Jónas Arnason) sem
er hagvanur á hælinu, ríka ekkj-
an frá Akureyri Ólína Olga Ped-
ersen (Auður Sigurðardóttir) og
fátæka ekkjan Freydís
Salómonsdóttir (Guðbjörg
Árnadóttir). Þær vilja báðar
vistast þarna, en rás viðburð-
anna tekur óvænta stefnu. Varla
er rétt að ljóstra of miklu upp
um atburði, en Arnór reynist
ekki allur þar sem hann er séður.
Hann er í aðra röndina tragísk
persóna, syrgir látna eiginkonu,
hljóðfæri hans er þögult og
hann trúir ekki á málstað sem
hann hefur þjónað alla starfsæv-
ina. En boðorð hans eru gleðin
og bjartsýnin. Ekki fer á milli
niála að Kvásarvalsinn er að
verulegum hluta byggður á lífs-
reynslu höfundarins, sem alltaf
hefur lofsungið fjörið, jafnt í
heimi barna og aldraðra.
Mest er borið í hlutverk Arn-
órs. Jónas er sviðsvanur og hef-
ur örugg tök á svipbrigðum, tali
Ólafur H. Törfason
og látæði persónunnar, beitir
óspart ýktum en samt yfirveg-
uðum leikstíl.
Auður fer rnjög skemmtilega
með hlutverk Olínu, pelsklædd,
hæfilega tildursleg og glettin í
senn. Smávægilegar svipbrigða-
breytingar hennar eru sérlega
vandaðar.
Guðbjörg er líka sannfærandi
sem breddan Freydís. Þessar
leikkonur hafa rétta hrynjandi í
máli sínu, hæfilegar viðdvalir
og réttan raddblæ.
Ungu sjúkraliðana Höllu og
Báru leika Þórdís Ingibjartsdótt-
ir og Svanborg Bergmannsdótt-
ir, skemmtilega eins og hvítt og
svart: Sú dökkhærða og
kankvísa er með á nótunum og
aðstoðar gamlingjana en sú ljós-
hærða er kerfiskonan, svalari í
fasi. Þórdís og Svanborg eru
röskar og sannfærandi á sviðinu
og hafa sannfærandi útgeislun,
en eins og títt er um unga leik-
ara þá er framsögnin ögn þulu-
kennd og mættu þær fjölga blæ-
brigðum, því skýrleikann og
reisnina hafa þær í ríkum mæli.
Öll veröldin er leiksvið
Kvásarvalsinn er í tveimur þátt-
um og gerist sá fyrri á eins kon-
ar setustofu en hinn á visther-
bergi rúmri viku síðar. Allt er
þarna staðlað og útlit vistarver-
anna því nánast eins. Heimilis-
menn eru í svipaðri aðstöðu og
fangar í öryggisgæsludeildum,
undir eftirliti gegnum falin
hljóðnema- og myndavélakerfi,
vegna vísindalegrar rannsóknar
yfirmanna á. „Þróun andlegrar
kölkunar á Islandi'1. Arnór og
félagar hafa hins vegar séð við
njósnunum með viðvörunar-
kerfum og þegar sérstök hættu-
merki heyrast skipta alheibrigð-
ir vistmenn yfir í veikindahlut-
verkin. Jónas hefur raunar alltaf
haf yndi af því að nota
hrekkjalóma og blekkinga-
meistara í verk sín.
„Öll veröldin er leiksvið og
allir menn og konur aðeins leik-
endur“ ritaði Shakespeare. Og
dvalarheimilið í Kvásarvalsin-
um er svona leiksviðs-heimur.
Þar er í gangi „leikrit í leikrit-
inu“, persónurnar annað veifið
að blekkja og stunda eigin leik-
listarrýni innbyrðis.
Helstu byggingarheildir
verksins eru í fyrsta lagi hin
sjálfvalda innilokun, í öðru lagi
togstreita vistmanna og yfir-
manna og í þriðja lagi leikritið í
leikritinu. Konurnar tvær skipta
meira að segja um hlutverk.
Þemu verksins eru ekki lítil:
Umræða um kjör aldraðra og
spurningin um tilvist Guðs.
Þetta kann að hljóma sem upp-
Jónasi Amasyni hefur enn einu
sinni tekist að ná „hjarta venju-
legsfólks “ og sanna að „eng-
inn geti skapað lifandi bók-
menntir án náins kunningsskap-
ar við lífið, “ segir Ólafur H.
Torfason.
skrift að þunglamalegu „vanda-
málaverki“, en list Jónasar er
einmitt fólgin í því að búa efn-
inu laufléttan búning og halda
athygli áhorfandans. Styrkur
Kvásarvalsins felst í vel skrif-
uðum og skemmtilegum sam-
tölum.
Hrífur áhorfendur með
Fræg er sagan af breska leik-
skáldinu Arnold Wesker þegar
það var viðstatt æfingu á einu
leikrita sinna og eitthvað að
grípa fram í með síðbúnum at-
hugasemdum og tillögum. Þá
kallaði leikstjórinn John Dexter
út í salinn: „Þegiðu Arnold eða
ég leikstýri leikritinu eins og þú
skrifaðir það!“ Inga Bjarnason
skilar góðu Ieikstjórnarverkefni,
en hefði kannski ekki átt að
leikstýra Kvásarvalsinum ná-
kvæmlega eins og hann er skrif-
aður.
Talsverður skriður er á fyrri
hluta verksins en síðan kemur
full mikil lognmolla um mið-
bikið, meðan Arnór er að rekja
speki sína fyrir Ólínu. Á köflum
„gerist“ ekkert, heldur er mokað
í áhorfendur upplýsingum um
líf persónanna. Brennivínið og
sumir klósettbrandararnir mættu
fjúka, en í ljósi þess að eitt
helsta vandamál aldraðra er sagt
losun úrgangsefna er það
kannski við hæfi, þótt þarna sé
fullyrt að „mestallt fjas gamal-
menna út af erfiðum hægðum
stafi af misskilningi." Betur
hefði mátt skýrast hvemig og
hvers vegna Árnór fær „köst“.
Nokkur skil eru í verkinu, t.d.
þegar Arnór fær fyrsta „kastið“,
en þar er farið of hratt yfir sögu
og orkar tvímælis að láta hann
snúa baki í áhorfendur. Eitt af
spennuefnum leikritsins er
hvort eiginkonan látna færir
honurn tákn um að líf sé eftir
líkamsdauðann. Lokaatriðið
þegar á þetta reynir gerist of
hratt. En þegar upp er staðið er
sterkur heildarblær á verkinu og
það hrífur áhorfendur svikalaust
með.
Umgerð verksins og lýsing
gætu vart verið einfaldari en
duga mjög vel. Leikrýmið er
þröngt og hentar verkinu, litir
næstum aðeins hvítur og grænn.
Utlit leikaranna, förðun, hár-
greiðsla og klæðnaður voru
óaðfinnanlegir þættir.
Jónasi Árnasyni hefur enn
einu sinni tekist, svo vitnað sé í
grein hans „Hugleiðingar út af
hausnum sem fór til tunglsins"
(Sprengjan og pyngjan 1962,
83) að ná „hjarta venjulegs
fólks“ og sanna að „enginn geti
skapað lifandi bókmenntir án
náins kunningsskapar við líf-
ið...“