Hugur og hönd - 01.06.2001, Síða 22

vissi hvernig ástandið var í Þjóðskjala-
safni og Landsbókasafni, við Vigdísi:
„það er eins og þú sért að ausa úthafið
með teskeið". Það var ekki fyrr en rýma
þurfti fyrir viðgerðarstofu að stálskápar
voru settir í geymslur Þjóðskjalasafns í
Safnahúsinu, og byrjað var að setja skjöl
í skjalakassa.
I samráði við skjalaverði, sem þekktu
safnið vel, var ákveðið að byrja viðgerðir í
kirkjubókadeild. Þar var álagið langmest
á prestþjónustubókum og húsvitjunar-
bókum presta, en einnig manntölum.
Margar af þessum elstu prestþjónustu-
bókum hafa komið í sundurlausum blöð-
um á safnið, fúnar og trosnaðar.
Upphaf embættisfærslu í landinu eru
skjöl miðaldakirkjunnar. Elstu skjöl í
varðveislu Þjóðskjalasafns eru skjöl
biskupsstólanna Skálholts og Hóla og
skjöl klaustra. Reykholtsmáldagi frá
1185 er elsta skjal sem varðveist hefur.
Þegar Reykholtsmáldaga sleppir hafa
ekki varðveist eldri skjöl á skinni en frá
um 1300. Fram á 15. öld voru skjöl
eingöngu rituð á skinn hér á landi, en þá
mun pappír hafa farið að berast til
landsins. Ekki er þó til eldra pappírsbréf
í Þjóðskjalasafni en frá 1540.
I Þjóðskjalasafni munu vera til rúm-
lega 1200 skinnbréf. Skjöl á pappír frá
1540 eru á handunnum pappír, þau hafa
álíka endingu og skjöl á skinni og
geymast og varðveitast vel, við góðar
aðstæður. Frá fornum heimildum 12.
aldar, má segja að liggi bein braut til
tölvutækra gagna samtímans sem ber að
varðveita.
Skinnskjöl - sérsniðnar umbúðir -
forvarsla
Varðveist hafa 1226 skinnbréf, með um
1800 innsiglum og innsiglabrotum.
Þessi skinnbréf eru úr ýmsum söfnum,
en flest eru í safni A.M.(Arna Magnús-
sonar) eða 666. Skinnbréf frá Skálholts-
stól eru 292 og frá Hólastól 75, frá Þing-
eyraklaustri 30. Nokkur skjöl eru úr
Leyndarskjalasafni, einnig Jarðaskjöl og
skjöl um eignir kirkna.
1 lok janúar 1999 var farið í mjög
sérhæft verkefni á viðgerðarstofu, en það
var að gera sérsniðnar umbúðir um
skinnskjölin. Þetta eru sams konar um-
búðir og gerðar voru úti í Kaupmanna-
höfn hjá Det Arnamagnæanske Institut,
um íslensku skinnbréfm áður en þau
voru send til Islands og afhent Stofnun
Arna Magnússonar. Fylgst haíði verið
með þegar verið var að hanna og þróa
þessar umbúðir, hjá sérfræðingum Det
Arnamagnæanske Institut í samráði við
Stofnun Árna Magnússonar á íslandi og
sérfræðinga í Bretlandi, en það mun hafa
verið tveggja ára þróunar- og undir-
búningsvinna.
Forvarsla er tiltölulega nýleg grein,
sem hefur þróast, einkum má nefna
betri efni til viðgerða og tækjabúnað. Á
fyrstu árum viðgerðarstofu var notaður
handunninn pappír til viðgerða og
linsupappír, sem er mjög þunnur japan-
pappír og vel gegnsær.
Linsupappír var festur á með heitum
járnum og pressað á eftir í heitri pressu
til að festa betur. Þessi aðferð var kölluð
„Barrow aðferðin", eftir upphafsmanni
þessarar aðferðar, Bandaríkjamanni, sem
var efnafræðingur og rak efnafræði- og
viðgerðastofu í Bandaríkjunum. Barrow
aðferðin var mikið notuð á söfnum í
Evrópu á þessum árum.
Árið 1982 var fengin frá Danmörku
„ífyllingarvél“; hún kemur að mestu
gagni við viðgerðir á mjög mikið
skemmdum skjölum og handritum,
þegar mikið vantar í blöðin. Pappírs-
massinn sem notaður er við viðgerðina
sígur niður og fyllir upp í það sem
glatast hefur úr blaðinu.
Viðgerðir eru flokkaðar eftir skemmd-
um og eftir pappírsgerð í skjölum og
handritum. Frá árinu 1982 hefur ífyll-
ingarvélin verið mest notuð við við-
gerðir á mikið skemmdum skjölum.
Japanpappír er notaður við viðgerðir á
gömlum skjölum úr handunnum pappír,
en linsupappír er notaður á rifur og
minni skemmdir á yngri, vélunnum
pappír.
Þjóðskjalasafn Islands eða Lands-
skjalasafn eins og það hét til ársins 1916,
var formlega stofnað 1882. Þjóðskjala-
safnið varðveitir frumgögn, sem hafa
orðið til við opinbera stjórnsýslu í land-
inu. Það er ríkisskjalasafn og er öllum
stofnunum ríkisins, fyrirtækjum, félög-
um sem njóta opinberra styrkja og öllum
embættum skylt að skila til safnsins
skjölum sínum sem orðin eru 30 ára. Á
sama hátt er sveitarfélögum skylt að
varðveita skjöl sín.
Vöxtur Þjóðskjalasafnsins er háður
breytingum í samfélaginu og safnið sem
stofnun ræður ekki skjalaframleiðslunni.
Um leið og ákveðið er að stofna nýtt
embætti á vegum ríkisins er verið að ráð-
stafa geymslum undir skjöl sömu stofn-
unar í Þjóðskjalasafni 30 árum síðar.
Þannig getur framkvæmdagleði dagsins í
dag valdið þrengingum í skjalasöfnum
löngu síðar.
Þegar Landsskjalasafnið var stofnað
var skjalamagnið talið í tugum hillu-
metra, nú um aldamót er skjalaforði yfir
30 hillukílómetrar.
Áslaug Jónsdóttir
Ljósmyndir:
Ljósmyndastofa Landsbókasafhs, ívar
Brynjólfison ogfleiri.
Heimildir:
Aslaugjónsdóttir, skýrsla um viðgerðarstofu
Þjóðskjalasafhs Islands í 35 dr. Reykjavík,
2000.
Skjöl í 800 ár. Þjóðskjalasafn íslands.
Sýningarskrá, Reykjavík [1990].
22 HUGUR0GHÖND