Fréttablaðið - 24.04.2020, Blaðsíða 8

Ég er ekki fulltrúi
íslenska ríkisins
þegar ég dæmi í íslensku
máli. Ég er dómari við
Mannréttindadómstól
Evrópu.
„Það er ekki hollt fyrir neitt rétt-
arríki að horfa einungis inn á við,“
segir Róbert Spanó, nýr forseti
Mannréttindadómstóls Evrópu.
Hann segir íslenska réttarkerfið
hafa notið góðs af aðildinni að
Mannréttindasáttmála Evrópu á
undanförnum áratugum.
„Utanaðkomandi áhrif geta verið
af hinu góða, opnað nýjar víddir og
nýja sýn sem styrkir vernd mann-
réttinda þegar til lengri tíma er
litið. Við Íslendingar höfum sér-
staklega notið slíks ytra aðhalds
hvað okkar réttarkerfi varðar.“ Auk
lögfestingar sáttmálans í íslenskan
rétt og heildarendurskoðun Mann-
réttindakaf la stjórnarskrárinnar
árið 1995, nefnir Róbert gjörbreyt-
ingu á skipan dómsvalds og fram-
kvæmdarvalds í héraði snemma á
níunda áratugnum.
„Þá ber sérstaklega að nefna
þá auknu tjáningarfrelsisvernd
hér á landi sem hefur hlotist af
dómum MDE síðastliðin ár. Það er
ekki ofsögum sagt að dómafram-
kvæmd innlendra dómstóla hafi
tekið stakkaskiptum til hins betra
vegna nokkurs fjölda dóma MDE,“
segir Róbert og nefnir þær grund-
vallarbreytingar á dómskerfinu sem
gerðar hafa verið á síðastliðnum
tveimur árum með stofnun milli-
dómstigs, en þær byggja að mestu á
þeirri viðleitni að bæta réttar öryggi
í samræmi við ákvæði Mannrétt-
indasáttmálans.
„Ég hef mikla trú á því að tilkoma
Landsréttar hafi og muni í fram-
tíðinni hafa jákvæð áhrif á þróun
íslensks réttar með því að styrkja
réttaröryggi á áfrýjunarstigi, eink-
um í sakamálum. Þá tel ég að Hæsti-
réttur muni styrkjast og eflast sem
æðsti dómstóll þjóðarinnar sem
kveður upp fordæmisgefandi og vel
rökstudda dóma með nýrri kynslóð
sem mun móta stefnuna til fram-
tíðar,“ segir Róbert og er ósammála
þeim sem telja breytinguna ekki til
góðs.
„Ég ber mikið traust til íslenska
dómskerfisins, þar er mikið um
afskaplega fært fólk á öllum þremur
dómstigunum sem reynir að gera
sitt besta. Ég hef miklar væntingar
til þess að með tíð og tíma muni hin
nýja dómstólaskipan á milli Lands-
réttar og Hæstaréttar auka enn á
fyrirsjáanleika og samkvæmni í
dómaframkvæmd. Íslenska lög-
mannastéttin hefur einnig að
geyma margt afar hæfileikaríkt
fólk. Þá er starf lagadeildanna öfl-
ugt. Framtíð íslensks réttarkerfis er
því björt.“
Rúmlega sjötíu mál frá Íslandi
bíða meðferðar í Strassborg. „Það er
mikill fjöldi hlutfallslega í saman-
burði við önnur aðildarríki,“ segir
Róbert. Ljóst sé að meðvitund bæði
íslenskra lögfræðinga og almenn-
ings um efni sáttmálans og störf
MDE sé meiri en í mörgum öðrum
aðildarríkjum. „Það er mjög gott
mál að mínu áliti og sýnir einnig
hversu aðgengilegur dómstóllinn
er fyrir borgarana.“
Tryggja þurfi endurupptöku
Mörg þeirra mála sem nú eru til
meðferðar eiga rót sína að rekja til
sakamála sem höfðuð voru hér á
landi í framhaldinu af bankahrun-
inu á árinu 2008. Þegar hefur verið
dæmt í nokkrum slíkum málum.
„Það er að mínu áliti misskiln-
ingur að halda því fram að brot á
meginreglu 6. greinar sáttmálans
um réttláta málsmeðferð séu lítil-
væg brot eða bara nokkurs konar
„formbrot“, eins og stundum er
haldið fram. Þegar ríkið beitir ægi-
valdi sínu til að sækja menn til saka
vegna gruns um refsiverða hátt-
semi skiptir réttlætið í málsmeð-
ferðinni öllu máli fyrir þann sem í
hlut á,“ segir Róbert og nefnir einnig
önnur mikilvæg réttindi sem felist í
reglunni um að dómarar skuli vera
sjálfstæðir og óvilhallir.
„Í réttlátri málsmeðferð felst
kjarni þeirrar mannréttinda-
verndar sem sakaður maður, sem
telst saklaus uns sekt hans er sönn-
uð, nýtur. Þetta er grunnhugsunin
að baki 6. greininni. Hún byggir á
því að það sé eitt af grundvallar-
hlutverkum dómara að vera varð-
menn réttarríkisins.“ Það hvíli því á
endanum á herðum dómaranna að
tryggja réttláta málsmeðferð þótt
sú skylda hvíli auðvitað líka á lög-
reglu og ákæruvaldi.
„Mikilvægt er síðan að hið inn-
lenda kerfi tryggi endurupptöku
mála þegar verulegir gallar hafa
verið á málsmeðferð í sakamáli sem
staðfestir hafa verið í dómi MDE.
Réttur borgaranna samkvæmt sátt-
málanum verður að vera raunhæfur
og virkur.“
Ekki fulltrúi Íslands
Í kjölfar dóms MDE í Landsréttar-
málinu varð töluverð umræða um
stöðu íslenska dómarans við rétt-
inn, af hverju hann dæmdi í málinu
og tæki aftur sæti í yfirdeild. Róbert
getur ekki tjáð sig um Landsréttar-
málið og meðferð þess hjá MDE,
þar sem lokaniðurstaða þess liggur
ekki fyrir. Hann segir umræðuna þó
byggjast á misskilningi.
„Það er misskilningur sem oft
kemur fram í umræðunni að dóm-
ari, sem kjörinn er til starfa við
MDE, sé „fulltrúi“ síns heimaríkis.
Það er rangt. Ég er ekki fulltrúi
íslenska ríkisins þegar ég dæmi
í íslensku máli. Ég er dómari við
Mannréttindadómstól Evrópu,“
segir Róbert. Íslensk mál fái að
sjálfsögðu ekki aðra meðferð hjá
honum en önnur mál og þar skipti
innlend pólitík aðildarríkja engu
máli, aðeins þekking og reynsla
dómarans við túlkun og beitingu
sáttmálans.
Dómarar við MDE eru kosnir á
vettvangi Evrópuráðsins á grund-
velli lista sem hvert aðildarríki
leggur fram. „Íslenska ríkið til-
nefndi mig á sínum tíma til starfans
ásamt tveimur öðrum afar mætum
kandídötum,“ segir Róbert. Reglur
Mannréttindasáttmálans kveði
á um að dómurum beri að sitja í
þeim málum sem komi frá heima-
ríki þeirra, bæði í deildum sjö
dómara og í yfirdeild þegar málum
er vísað þangað. „Hugsunin hér er
sú að landsdómarinn hafi þekk-
ingu á þeim innlendu réttarreglum
er á reynir í slíku máli, sem nauð-
synleg er til að MDE geti komist
að niðurstöðu á grundvelli réttra
upplýsinga. Þetta er það kerfi sem
aðildarríkin hafa komið sér saman
um, þar á meðal Ísland, sem hefur
lögfest þessar reglur á Íslandi.“
Þar sem um alþjóðadómstól sé
að ræða, settan á laggirnar af sjálf-
stæðum og fullvalda ríkjum, verði
þessum reglum ekki að öllu leyti
jafnað við innlenda dómstóla. Ríki
geri ávallt þá kröfu að landsdómari
sitji í dómi þegar dæma á um ábyrgð
þeirra. „Þótt öllum sé frjálst að
gagnrýna kerfið sem gildir um þátt-
töku landsdómaranna, sýnist mér
sumir hafa gleymt að þeirri gagn-
rýni verður auðvitað ekki beint
að dómurunum sjálfum enda ber
þeim fortakslaus skylda til að fara
eftir gildandi reglum,“ segir Róbert.
Aðildarríkin verði að breyta kerfinu
vilji þau hafa þetta öðruvísi.
Valdhafar vandi gagnrýnina
Róbert segist þó skilja og virða að
dómarar þurfi að þola gagnrýni á
störf sín. Hana megi þeir þó hvorki
taka persónulega né nærri sér.
„Maður verður að hafa bein í
nefinu í svona starfi, annars er
bara best að fara að gera eitthvað
annað,“ segir Róbert en bætir við:
„Þeir sem hins vegar gagnrýna
dómstóla, verða að gera það mál-
efnalega og velja orð sín af kost-
gæfni. Það á sérstaklega við um þá
sem fara með opinber völd. Sama
gildir og jafnvel enn frekar um lög-
fræðinga almennt,“ segir Róbert.
Hann bendir á að mannréttindin
séu reglur sem beinist ekki síst
að stjórnmálamönnum og vald-
höfum. „Kjósi menn að láta gott af
sér leiða á sviði stjórnmála verða
þeir jafnframt að horfa til þeirra
reglna sem um slík störf gilda í lýð-
ræðis- og réttarríki og þeim ber að
fara eftir. Stjórnmálamenn sem fara
með opinbert vald verða að fara að
lögum, svo einfalt er það. Það er
síðan hlutverk dómstóla að taka
afstöðu til þess hvort störf stjórn-
málamanna séu á hverjum tíma í
samræmi við MSE, stjórnarskrá og
almenn lög,“ segir Róbert og bætir
við: „Það er beinlínis það kerfi sem
er undirstaða réttarríkisins.“
Stoltur af litla Íslandi
Róbert segir forsetakjör sitt við
MDE ekki aðeins persónulegan
heiður fyrir sig, heldur fyrir alla
íslensku þjóðina. „Það skiptir í
raun mun meira máli hve mikil-
vægt það er fyrir okkar litlu þjóð
að Íslendingar veljist til leiðtoga-
starfa á alþjóðlegum vettvangi.
Kjör Íslendings í forsæti þessa
áhrifamikla alþjóðadómstóls mun
hafa jákvæð áhrif á ímynd og stöðu
Íslands í samfélagi þjóða sem byggja
á lýðræði, réttarríkinu og vernd
mannréttinda,“ segir Róbert sem er
stoltur af Íslendingum.
„Þetta sýnir einnig að við Íslend-
ingar erum alls megnug. Eljan og
krafturinn sem býr í okkar litlu
þjóð er með ólíkindum, eins og
síðustu vikur hafa sýnt, þar sem
íslenska heilbrigðiskerfið og þrí-
eykið okkar hefur sýnt að það er
af burðafólk og með þekkingu á
heimsmælikvarða. Ég hef þurft að
fylgjast með framvindu mála úr
fjarlægð hér frá Strassborg undan-
farnar vikur, en framganga þeirra
og raunar allrar íslensku þjóðar-
innar á þessum erfiðu tímum hefur
fyllt mig miklu stolti.“
Valdhöfum ber að virða mannréttindi
Kjör Íslendings í forsæti Mannréttindadómstóls Evrópu er mikilvægt fyrir þjóðina alla, segir forseti MDE, Róbert Spanó. Gagnrýni á
dómara þurfi að vera málefnaleg, sérstaklega þeirra sem hafi menntun til og þeirra sem fara með völd. Þeirra sé að virða réttindin.
Aðalheiður
Ámundadóttir
adalheidur@frettabladid.is
Róbert hefur verið dómari við MDE frá 2013. Hann hefur verið forseti dómdeildar, varaforseti og nú forseti eins áhrifamesta alþjóðadómstóls heims.
Róbert hefur undanfarin ár verið forseti sinnar dómdeildar við Mannrétt-
indadómstólinn. Nú bætist enn stærra verkefni við hefðbundin dómstörf.
Meira á frettabladid.is
2 4 . A P R Í L 2 0 2 0 F Ö S T U D A G U R8 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð