Vísbending - 11.01.2016, Blaðsíða 2

VíSBENDING
framh. afbls. 1
vinnslu. Þessir aðilar eru þó ekki bundnir
af samkeppnislögum, því að þeir voru sér-
staklega undanskildir þegar þau lög voru
sett. Það virðist reyndar undarleg lögfræði
að atvinnugreinar séu ekki jafnar gagnvart
réttarfarinu, en vera kann að þessi laga-
setning endurspegli þá hugmynd að land-
búnaður sé ekki eiginleg atvinnustarfsemi
heldur fremur varðveisla á menningu.
Almennt gildir sú regla að inngrip
hins opinbera leiða til þess að búvöru-
verð er hærra en vera þyrfti og innflutn-
ingur og neysla afurðanna minni en ella.
Mjólkurframleiðendum hefur fækkað um
langt árabil og nú eru þeir tæplega 700 en
mjólkurframleiðsla hefur aukist. Greiðslu-
mark færist á færri hendur og hver bóndi
framleiðir meira af mjólk. Ekki er þó að
sjá að búrekstur sé arðbær. Arið 2012 voru
laun kúabænda að meðaltali um þrjár
milljónir króna á ári, eða um 270 þúsund
krónur á mánuði, en laun og hagnaður
samtals um sex milljónir króna. Stór hluti
kostnaðar eru vextir og afskriftir af nýleg-
um fjárfestingum.
Ekki virðist það þó vera algilt að milli-
liðirnir njóti styrkjanna. Mjólkursamsalan
mun ekki hafa gengið vel undanfarin ár.
Kaupfélag Skagfirðinga er í margvíslegum
rekstri og ekki hægt að fullyrða um af-
komu landbúnaðarhluta þess, en almennt
er staða þess góð.
Allratap
Styrkjakerfl og önnur inngrip í frjálsan
markað valda óhagkvæmni. Landbún-
aðarkerfið á Islandi virðist sérlega óhag-
kvæmt því að það leiðir til útgjalda ríkis-
ins, slakrar afkomu bænda og hærra verðs
á landbúnaðarvörum til neytenda en vera
þyrfti. Þetta bendir til þess að kerfið sjálft
brenni upp peningum í einhverjum skiln-
ingi. í skýrslu Hagfræðistofnunar er s talið
að allratap sé á bilinu frá Wi milljarði
upp í rúmlega fjóra milljarða króna á ári.
Allratap er kostnaður neytenda og skatt-
greiðenda umfram ábata þeirra sem njóta
góðs af stuðningskerfinu.
Nú hefur það gerst samtímis að launa-
kostnaður hefur almennt hækkað á Islandi
á sama tíma og gengi krónunnar hefur
styrkst. Þetta veldur því að samkeppnis-
hæfni innlends landabúnaðar versnar.
Sem fyrr segir halda forystumenn í land-
búnaði því fram að verð á mjólk frá bænd-
um mundi lækka meira en smásöluverð ef
tollvernd félli niður.
Sértækt tap
Ef landbúnaður á Islandi myndi vera
rekinn sem venjuleg atvinnugrein og öll-
um stuðningi og vernd hætt myndi það
hafa áhrif á byggð á þeim svæðum þar
sem mest er framleitt af mjólk, en það er
á Suðurlandi, í Skagafirði og í Eyjafirði.
Samkvæmt skýrslu Hagfræðistofnunar
myndu litlar breytingar á stuðningnum,
til dæmis afnám magntolls á innfluttar
mjólkurvörur og lækkun verðtolls í 20%
og breyting á formi greiðslna úr ríkissjóði,
hafa fremur lítil áhrif á byggð fyrst í stað.
Framleiðni eykst hins vegar hratt í
landbúnaði og ársstörfum í landbúnaði
mun halda áfram að fækka, nema beinlínis
verði settar hömlur á stækkun búa eins og
ætla má að sé vilji fyrrverandi landbúnað-
arráðherra og eins forystumanns bænda
um árabil sem vitnað var til hér að fram-
an. Mikilvægt er að gera sér grein fyrir því
hvert markmið með styrkja- og verndar-
kerfi landbúnaðarins er. A það að hægja
á þróun og framleiðniaukningu eða efla á
byggð í sveitum. Ef markmiðið er hið síð-
arnefnda er annað stuðningskerfi örugg-
lega heppilegra til þess að stuðla að fjöl-
breyttari atvinnustarfsemi en nú tíðkast.
Verðlagseftirlit
Fyrir allmörgum árum var ákveðið að
hverfa almennt frá verðlagseftirlid hér
á landi. Ekki eru margir áratugir síðan
verð á margvíslegum vörum var formlega
ákveðið á ríkisstjórnarfundum. Verð-
lagsstofnun var á sínum tíma breytt í
Samkeppnisstofnun og síðar Samkeppnis-
eftirlit í þeirri trú að frjáls samkeppni
tryggði best hag neytenda. Landbúnað-
urinn var þó undanþeginn þessum lögum
sem fyrr segir.
Lágmarksverði er ætlað að tryggja
bændum svipuð laun og gengur og gerist
hjá sambærilegum starfsstéttum, að því
gefnu að þeir stundi hagkvæman rekstur
sem uppfyllir opinberar heilbrigðis- og
aðbúnaðarkröfur. Undanfarin ár hefur
eftirspurn verið meiri en framboð af mjólk
litlu munað á verði mjólkur utan greiðslu-
marks og lágmarksverði. Af þessu má ráða
að lágmarksverðið brengli markaðinn
síður en áður. Hagfræðistofnun veltir því
fyrir sér hvort lágmarksverðið gæti farið að
vinna gegn þörf markaðarins fýrir aukna
framleiðslu, þ.e. breytast í hámarksverð.
Þó nokkrar mjólkurvörur sæta opin-
berri verðlagningu: Nýmjólk, rjómi,
undanrenna, hreint skyr, smjör, gouda
ostur 26%, gouda ostur 17%, nýmjólkur-
duft og undanrennuduft. En þó að þessar
vörur njóti sérstöðu eru þær þó aðeins þær
landbúnaðarvörur sem eru nánast alveg
fastar í fari fortíðar. Nánast allur land-
búnaður hér á landi er rekinn með bein-
um eða óbeinum styrk ríkisins.
Banlcabændur
Fyrr er vikið að þeirri niðurstöðu að lið-
lega þriðjungur styrks til landbúnaðar
renni til fyrrverandi bænda og fari í fjár-
magnskostnað vegna kaupa á greiðslu-
marki. Þetta hlutfall á væntanlega eftir
að vaxa á komandi árum. Samkvæmt
þessu lendir stór hluti opinbers stuðnings
hjá þeim sem áður stunduðu búskap eða
bönkum og lánasjóðum. Hugtakið banka-
bændur er ekki alveg fjarstæðukennt, en
líklega væri nær að tala um bankastyrki í
landbúnaði.
Árið 2001 setti OECD fram þá skoðun
að aðeins fjórða hver króna af beinum og
óbeinum verðstuðningi við landbúnað í
aðildarlöndunum hafnaði í vasa bænda
sjálfra. Jafnframt vekur stofnunin athygli á
því að opinber stuðningur komi oft þeim
að mestu gagni sem framleiða mest, þó að
hann sé kynntur sem stuðningur við lítil
fjölskyldubú eins og kom fram í grein
Guðna.
Hvaða kerfi virkar?
Vegna þess að bændur njóta velvildar
margra er ekki óeðlilegt að menn velti því
fyrir sér hvort hægt sé að taka upp skil-
virkara stuðningskerfi. I Evrópulöndum
er greiddur styrkur sem miðaður er við
ræktarland. OECD telur að tæplega helm-
ingur slíkra greiðslna endi hjá bændum.
Jarðaverð hækkar - en í sjálfu sér breyta
þær engu um tekjur bænda af vinnu
sinni. Ef stuðningskerfi er afnumið í einu
vetfangi verður framleiðslukvóti einskis
virði og jarðaverð fellur. Eftir standa háar
skuldir. Þess vegna er ekki einfalt mál fýrir
yfirvöld, sem bera hag bænda fýrir brjósti,
að leggja stuðningskerfið af. Kerfið mynd-
ar gildru sem erfitt er að losna úr.
Samráðsvettvangur um aukna hagsæld
á íslandi er þverpólitískur og þverfaglegur
vettvangur sem ædað er að stuðla að heild-
stæðri og málefnalegri umræðu um leiðir
til að tryggja hagsæld Islendinga til lengri
tíma litið. Þessi vettvangur var stofnaður
undir handarjaðri forsætisráðuneytisins eft-
ir að skýrsla McKinsey ráðgjafafýrirtækisins
kom út fýrir um fjórum árum. I tillögum
verkefnisstjórnar er lagt til að jarðrækt-
arstuðningur verði ný undirstaða styrkja
í landbúnaði. Sértækur stuðningur við
einstakar greinar minnki og ríkið skipti
sér ekki af því hvað bændur framleiða, en
hvetur til ræktunar lands. Stuðningurinn
renni í upphafi til núverandi beingreiðslu-
hafa. Ekki er vitað hvort þessi atriði eru
höfð að leiðarljósi í þeim samningum sem
nú standa yfir við bændur, en núverandi
forsætisráðherra hefur ekki sýnt þessum
vettvangi mikinn áhuga. Q
2 VÍSBENDING • I.TBl. 2016