Vísbending - 14.03.2016, Blaðsíða 3

__________________fpíSBENDING
Hagnaður í skjóli aðstöðu
Gylfi Zoega
Eitt merkasta framlag austurríska
hagfræðingsins Joseph Schumpet-
er var að útskýra eðli hagnaðar í
markaðshagkerfum. I kenningum hans
var hagnaðarvonin drifkraftur markaðs-
hagkerfisins, án hans yrðu engar uppgöt-
vanir, tækniframfarir og nýjungar heldur
blasti stöðnun við. Frumkvöðullinn (e.
entrepreneur) í verkum Schumpeters er sá
sem kemur fram með nýja vöru, nýjar og
hagkvæmari framleiðsluaðferðir eða finn-
ur nýja markaði fyrir afurðir eða aðföng.
Fyrir vikið fær hann hagnað, umfram
eðlilegt endurgjald eða vexti, íyrir það
fjármagn sem hann leggur í reksturinn.
Ekki þarf að leita lengi til þess að finna
dæmi sem styðja kenningu Schumpet-
ers. Þegar Apple fyrirtækið framleiðir
nýja tegund tölva eða síma öðlast fyrir-
tækið tímabundna einokunaraðstöðu.
Einokunarhagnaðurinn réttlætir þann
kostnað sem fyrirtækið lagði í við þró-
un þessarar vöru en hann er tímabund-
inn þangað til öðru fyrirtæki, t.d. Sam-
sung, tekst að framleiða sambærilega eða
betri vöru. Lyfjafyrirtæki fá tímabundin
einkaleyfi á nýjum lyfjum, selja þau dýrum
dómum þangað til einkaleyfið rennur út.
Dæmi hér á landi er hagnaður CCP,
Marels og Össurar sem og afrakstur sem
verður þegar sjávarútvegsfyrirtækjum tekst
að selja vörur sínar fyrir hærra verð á betri
mörkuðum, eða tekst að lækka kostnað
sinn og auka í báðum tilvikum hagnað.
Fyrirtæki í ferðaþjónustu afla gjaldeyris og
bæta lífskjör með því að finna upp á alls
kyns dægradvöl fyrir erlenda ferðamenn.
Góður og „slæmur11
hagnaður
í kenningum Schumpeter felur hagn-
aður í sér umbun fyrir frumkvöðlastarf
sem bætir hag allra. Við erum betur sett
en áður eftir að Apple hefur komið fram
með vörur sínar, svo dæmi sé tekið. Við-
skiptavinir CCP hafa ánægju af leikjum
fyrirtækisins. En ekki þarf að leita lengi til
þess að finna dæmi um hagnað sem ekki
gegnir því hlutverki að hverja frumkvöðla
til dáða. Eitt dæmi er fákeppnishagnaður,
annað dæmi eru þær gripdeildir sem oft
koma fram á yfirborðið í markaðshagkerf-
um.
Dæmi um fákeppnishagnað eru fjöl-
mörg í okkar samfélagi. Fákeppni verður
eðli máls samkvæmt ríkjandi á mörgum
mörkuðum í jafn örlitlu samfélagi og
okkar. Astæðan er skalahagkvæmni. Það
þarf ákveðinn fastan kostnað til þess að
reka banka, tryggingafélag eða olíufélag,
svo dæmi séu tekin. Eitt fyrirtæki gæti í
flestum tilvikum auðveldlega sinnt öll-
um landsmönnum. En fyrir vikið getur
orðið til fákeppnisrenta í bankastarfsemi,
tryggingastarfsemi, bensínsölu, rekstri
kortafyrirtækja o.s.frv. Slík renta verður til
enda þótt ekkert formlegt samráð eigi sér
stað, engin lög séu brotin.
Saga olíufélaganna þriggja er eitt besta
dæmið. Hér á árum áður voru þrjú olíufé-
lög og fylltu sjálfstæðismenn tankinn hjá
einu, framsóknarmenn hjá öðru og aðrir
óskilgetnir versluðu við það þriðja. En öll
fyrirtækin seldu sömu rússnesku olíuna.
Slík fákeppni þarf ekki að fela í sér lög-
brot nema að bæði samkeppnislög séu til
og að starfsmenn hafi bein samskipti þar
sem samráð er skipulagt. Með inngöngu
íslands í EES árið 1994 þurfti fsland að
setja samkeppnislög sem enginn stjórn-
málaflokkur hefði að eigin frumkvæði
viljað setja. Engu að síður héldu olíufélög-
in áfram samráði.1 Einokunarrentan kom
fram í hagnaði fyrirtækjanna en ekki síður
í óþarfa kostnaði. Bensínstöðvar tóku, svo
dæmi sé tekið, að selja matvæli og breyttu-
st jafnvel í ódýr veitingahús. Viðskiptavin-
ir félaganna hefðu án efa frekar kosið að fá
ódýrara eldsneyti en að greiða hærra verð
og fá tækifæri til þess að kaupa veitingar
á bensínstöðvum, en slíkur kostnaðarauki
er dæmi um svokallaða X-óhagkvæmni
sem Chicago-hagfræðingurinn Arnold
Hardberger fjallaði um á sínum tíma.
Fákeppnisrenta getur einnig orðið
til vegna ákvarðana ríkisins sem síðan
ákveður hverjir eigi að njóta rentunnar. í
samskiptum sínum við Bandaríkin högn-
uðust sumir íslendingar frá upphafi á dvöl
varnarliðsins. Þannig var um það samið
að enginn annar verktaki mátti annast
framkvæmdir en íslenskir aðalverktakar.
Sölunefnd varnarliðseigna hafði einokun
á sölu notaðra muna varnarliðsmanna.
Hvergi var dýrara fyrir Bandaríkja-
menn að byggja mannvirki en á íslandi.
Samt voru hugmyndir um gjaldtöku af
varnarliðinu slegnar út af borðinu, en slík
gjaldtaka hefði leitt til þess að fákeppnis-
rentan hefði farið til almennings.
Ofmetinn hagnaður -
gripdeildir
Hagfræðingarnir David Romer og George
AkerloP skrifuðu fyrir nokkrum áratugum
grein sem fjallaði um hagfræði gripdeilda
(e. looting). Munurinn á gripdeildum og
þjófnaði er sá að þjófnaður er skv. skil-
greiningu ólöglegur, en gripdeildir eru
það ekki og þeir sem stunda þær vita oft
ekki af því að þeir séu að gera neitt slæmt.
Gripdeildirnar felast í því að hámarka hag
hluthafa fyrirtækis á kostnað fyrirtækisins
sjálfs - að taka verðmæti út úr því - og
geta falið í sér að fyrirtækið sé gert gjald-
þrota og tjónið lagt á skattgreiðendur á
meðan eigendur hagnast. Þegar hagn-
aður er ofmetinn getur slíkt leitt til þess
framh. d bls. 4
VÍSBENDING -10. TBL. 2016 3