Vísbending - 14.03.2016, Blaðsíða 4

framh. af bls. 3
að verðmæti séu tekin út úr fyrirtækjum,
þótt ekki komi til gjaldþrots og aðrir verði
ekki fyrir tjóni, eiginlegar gripdeildir eigi
sér ekki stað.
Einfalt dæmi, sem margir Islendingar
hafa reynslu af, var lántaka í erlendum
gjaldmiðlum árin fyrir hrun. Þetta dæmi
er nefnt til þess að leggja áherslu á að
það þarf ekki mikla ævintýramenn til að
gripdeildir eigi sér stað. Hin erlendu lán
ollu því að reikningshaldslegur hagnaður
fyrirtækja varð meiri en ef krónulán hefðu
verið tekin. Vextir voru lægri en jafnframt
styrktist gengi krónunnar árin 2004-
2007. Það leiddi til þess að höfuðstóll
erlendra lána mældur í krónum lækkaði
smám saman. Reikningshaldslegur hagn-
aður var þannig meiri hjá fyrirtækjum
sem voru fjármögnuð með erlendum lán-
um en þeim sem voru fjármögnuð með
krónulánum. Þá hægt að greiða hærri
arð - taka fjármagn út úr fyrirtækjunum.
En hér var á ferð reikningshaldsleg blekk-
ing - þótt hún væri gerð skv. lögum og
reglum - vegna þess að við því mátti bú-
ast að gengi krónunnar lækkaði aftur, en
þessi væntanlega gengislækkun var hvergi
reiknuð sem kostnaður, afkomutölur fyr-
irtækja voru byggðar á þeirri forsendu að
gengið héldist óbreytt. Þegar síðan gengi
krónunnar lækkaði aftur urðu mörg fyrir-
tæki í landinu tæknilega gjaldþrota.
Lántaka í erlendum gjaldmiðlum er
ein ástæða þess að sparisjóðir voru reknir
með hagnaði fyrir 2008 en lánin voru tek-
in til þess að kaupa hlutabréf, t.d. í öðrum
bönkum, hlutabréf sem í fyrstu hækkuðu
í verði sem var önnur ástæða reikningslegs
hagnaðar sparisjóða. Þessi reikningslegi
hagnaður var síðan greiddur út til hlut-
hafa. Þegar gengi krónunnar lækkaði árið
2008 þá stökkbreyttust skuldir sparisjóð-
anna og fall hlutabréfa rýrði eignasafn
þeirra og þeir urðu allflestir gjaldþrota.
Alls töpuðust um 2.000 milljarðar í
eignarhaldsfélögum sem höfðu tekið lán í
erlendum gjaldmiðlum og fjárfest í hluta-
bréfum.
Einstaklingar sem tóku erlend eða
gengistryggð lán til þess að fjármagna
neysluútgjöld bjuggu til betri reiknings-
haldslega afkomu fyrir sig og sína með því
að taka ekki nægilega mikið tillit til þess
að krónan gæti fallið í verði og höfuð-
stóll lánanna hækkað. I stað þess að auka
sparnað til þess að geta mætt áfallinu þá
var peningunum eytt. Þegar krónan svo
féll var vísað til forsendubrests og far-
ið fram á að aðrir greiddu fyrir tjónið —
skattgreiðendur og erlendir bankar.
Reikningshaldsleg afkoma viðskipta-
Aðrir sálmar
bankanna var sömuleiðis ýkt vegna þess
að ekki var tekið tillit til væntanlegs
útlánataps. Bankarnir lánuðu þúsund-
ir milljarða í gengistryggðum lánum, í
mörgum tilvikum til óvarinna aðila, en
sáu enga ástæðu til þess að færa til kostn-
aðar væntanlegt útlánatap vegna mögu-
legs gengisfalls krónunnar. Jafnvel sumar-
ið 2008 var ekki talin nein ástæða til þess
að búast við auknu útlánatapi þótt fáum
vikum síðar yrði mörg þúsund milljarða
tjón í lánabókum þeirra. Þannig var góð
afkoma bankanna ýkt og verð hlutabréfa
of hátt á þessum árum.
Lokaorð
Mikill kraftur er fólginn í markaðshag-
kerfum þar sem fyrirtæki keppast við að
búa til nýjar vörur, lækka kostnað og finna
nýja markaði til þess að öðlast tímabund-
inn einokunarhagnað. Frumkvöðlar flug-
rekstrar, Loftleiðir og Flugfélag Islands,
Hagkaup og verslanir Bónuss, ferðaskrif-
stofur, sjávarútvegsfyrirtæki sem finna
nýja markaði, aðilar í ferðaþjónustu sem
veita erlendum ferðamönnum þjónustu
og afla gjaldeyris eru þjóðþrifafyrirtæki.
En þegar hagnaðarsóknin fer í fákeppni,
samráð og gripdeildir verða engin verð-
mæti til.
Sú fákeppnisrentusókn og gripdeildir
sem hér hafa átt sér stað fela ekki einung-
is í sér tjón vegna þess að kraftar þeirra
einstaklinga sem þar eru á ferð nýtast ekki
samfélaginu. Tjónið felst ekki síst í því að
grafa undan trausti almennings á mark-
aðshagkerfinu, á því að fólk búi í rétt-
látu samfélagi og að þeir sem efnast hafi
lagt eitthvað til samfélagsins. Þegar fólk
missir trúna á samfélag byggt á frjálsum
viðskiptum og einstaklingsfrelsi er hætta
á að öfgaflokkar til hægri og vinstri kom-
ist til valda. Forsvarsmenn þessara flokka
eiga það sameiginlegt að vilja beita rík-
isvaldinu til þess að koma á réttlæti sem
þeir einir geta skilið. En hvort sem það
eru öfgamenn til hægri eða vinstri sem ná
undirtökum í stjórnmálum þá er þjóðfé-
lag umburðarlyndis og frelsis í hættu. Q
Neðanmálsgreinar
1 I útboðum til opinberra aðila gerðu stjórn-
endur töflu þar sem hvert olíufélaganna var ein
lína og hver viðskiptavinur einn dálkur. Svo
var fyllt í eyðurnar þannig að Skeljungur fengi
„sína“ viðskiptavini, Olíufélagið „sína“ o.s.frv.
Það félag sem fékk viðskiptin greiddi inn á
bankareikning hinna félaganna. Þannig fól
bensínsalan í sér samráð.
2 David Romer og George Akerlof (1990),
„Looting: The Economic Underworld of Bank-
ruptcy for Profit, Brookings Papers on Economic
Activity No. 2 (1993), 1-73
Gjör rétt - þol ei órétt!
r
lafur Thors var í meira en aldar-
þriðjung á síðustu öld í fram-
varðasveit íslendinga. Hann valdi sér
fyrirsögnina hér að ofan að einkunnar-
orðum. Ekki þarf að efast um að hann
hafi reynt að halda þau, en honum varð
örugglega ýmislegt á eins og öðrum
dauðlegum mönnum. Flestir vilja breyta
rétt í sínu lífi, en stundum gera menn
skyssur. Ekki vegna þess að þeir séu
slæmir menn heldur vegna athugunar-
leysis, fljótfærni, vanafestu eða annars
sem ekki má skrifa á reikning ills inn-
rætis.
Flestir vita að það er ekki afsökun
fyrir lögbrotum að þekkja ekki reglurn-
ar sem beita á. Samt getur vanþekkingin
verið skýring á afglöpunum. Sá sem lýsir
því yfir að hann hafi aldrei keyrt fullur
getur sagt satt í þeim efnum, þó svo að
hann setjist aldrei undir stýri án þess
að reykja hass eða sniffa kókaín. Fræg
voru ummæli Bills Clintons í Lewinski-
-málinu þegar hann lýsti því yfir að þau
hafðu aldrei verið tvö ein saman hefði
hann að sjálfsögðu átt við að þau hefðu
aldrei verið ein í Hvíta húsinu.
Refsingar kunna að draga úr vilja
manna til óhæfuverka, en flestir hugsa
ekki þannig að þeir hætti við að stela
vegna þess að þeim gæti verið refsað fyr-
ir það heldur vegna þess að það er ljótt
að stela. Nú á tímum eiga allir að „axla
ábyrgð“ með því að segja af sér. Vissu-
lega getur það verið einföld og skjótvirk
lausn, en hún útlokar það að menn séu
reynslunni ríkari í starfi.
I Bandaríkjunum hafa menn velt því
mikið fyrir sér hvaða lærdóm þeir geta
dregið af eigin mistökum. Alan Green-
span, seðlabankastjóri Bandaríkjanna í
18 ár, meðan uppgangur efnahagslífsins
var mikill viðurkenndi í október 2008
að honum hefðu orðið á mistök. Hann
gat gert þetta vegna þess að hann óttað-
ist ekki aðra refsingu en þá að vera ekki
lengur gúrú velgengninnar í hagkerfinu
heldur holdgervingur mistakanna. Og
hann vildi skilja hver þau voru.
Á íslandi væri yfirlýsing af þessu tagi
afar ólíkleg. Refsigleðin er slík að menn
telja sig í stórhættu með því að viður-
kenna mistök. En ef allir þegja læra
hvorki þeir né aðrir af því sem gerðist. bj
Ritstjóri og ábyrgðarmaður: Benedikt Jóhannesson
Útgefandi: Heimurhf., Borgartúni 23,105 Rvík.
Sími: 512 7575.
Netfang: benedikt@heimur.is.
Prentun: Heimur. Upplag: 700 eintök.
Öll réttindi áskilin. © Ritið má ekki afrita
án leyfis útgefanda.
4 VÍSBENDING • 10.TBL. 2016