Austri - 19.12.1991, Qupperneq 21

Egilsstöðum, jólin 1991.
AUSTRI
21
Þegar Eiðaþingháin
steypti stömpum
í íslenskri orðabók frá 1983 er
orðtakið að steypa stömpum skýrt
að steypa sér kús eða steypa
klukku. Að steypa klukku kannast
eg ekki við, og að steypa stömpum
í merkingunni að steypa sér kúsa
þekki eg ekki. Aftur á móti kann-
ast eg við það í merkingunni að
gerbreyta einhverju, snúa því upp
sem áður sneri niður, að hvolfa því
við. f þeirri merkingu er fyrir-
sögnin.
Eg kynntist Eiðaþinghá fyrst
þegar eg var nemandi á Eiðum frá
hausti 1934 til vors 1936. Heldur
lítil voru þó þau kynni, en samt
kom eg á nokkra bæi, Hjartar-
staði, Breiðavað og Mýnes. Ekki
man eg til að þeir væru fleiri. Allt
voru þetta myndarheimili og
skemmtileg, en í gömlum sniðum,
fremur lítil tún, gömul baðstofa á
Hjartarstöðum fjarska notaleg og
hreinleg, á Breiðavaði stórt timbur-
hús járnklætt, einhverjir ofnar,
háir, svartir í a.m.k. tveim her-
bergjum og þar hlýtt, en líklega
fremur kalt annars staðar, og í
Mýnesi var líka timburhús, sjálf-
sagt í svalara lagi, en hlýtt og nota-
legt þegar eg kom þar. Útihús
voru víst alls staðar á þessum
bæjum úr torfi og grjóti, fjárhús án
fjalagólfs, féð á taðinu sem var að
eg held mjög notað í eld. Ljósfæri
voru olíulampar og matur kjarn-
góður, íslenskur sveitamatur súr
og saltaður, mjólkurmatur nýr, en
lítið um fiskmeti.
Næstu kynni við sveitina voru
veturna 1939-1940 og 1940-1941
þegar eg var þar að burðast við að
taka fyrstu skref til kennslu. Þá
kom eg á flestalla bæi, og satt að
segja fannst mér harla lítið hafa
breyst, allt sveitalífið í föstum,
grónum skorðum, helsti framfara-
votturinn vegurinn sem nú var
kominn um endilanga sveit, náttúr-
lega ófær bílum langtímum saman
að vetrinum og aurblautur á vorin.
Aldrei mokaður, enda engin tæki
til slíks. Hvergi var fært heim á bæi
nema Eiða, Gilsárteig og Breiða-
vað, en á nokkrum bæjum lá veg-
urinn heimundir og um hlað í Snjó-
holti.
Eg kenndi mest á Eiðum, en var
þó líka í Hleinargarði, Hamra-
gerði og Fossgerði hálfan mánuð
til þrjár vikur í stað, fór á milli
með skólann á hryggnum á láns-
Ármann Halldórsson.
skíðum frá Eiðaskóla og hafði
svörtu keflin af Evrópu- og Asíu-
kortunum fyrir stafi. Pessi kort
voru einu eigur barnaskólans. Eg á
hinar bestu minningar frá þessum
vetrum, þótt mér félli kennslan
ekki nema í meðallagi fyrri vetur-
inn. Mest kenndi eg á Eiðum í
kjallaranum hjá Þórarni Sveins-
syni og Stefaníu. Pau voru þá
nýgift og Þórarinn búinn að byggja
um helminginn af húsi sínu, „Þór-
arinshúsi“. Eg kunni vel við mig á
Eiðum, en kannski undi eg mér
best í Hamragerði hjá Magnúsi og
Guðbjörgu, heimilisbragurinn þar
léttur og glaðvær og viðurgjörn-
ingurinn svo góður að eg lagði þá
grundvöllinn að þeim ofholdum
sem hafa þyngt mig síðan. „Þú
verður ístrumaður,“ sagði Þórar-
inn Þórarinsson þegar eg kom
þaðan, og hló við. Það fannst mér
koma úr hörðustu átt því að sjálfur
var hann ekki á horleggjum. Þór-
arinn var formaður skólanefndar.
Oddvitinn, Björn Sveinsson,
bjó á Eyvindará. Þangað kom eg
nokkrum sinnum og gisti hjá þeim
systkinum, Guðnýju og honum.
Þá var Eyvingará í Eiðaþinghá,
landræningjar á Egilsstöðum ekki
búnir að stofna hrepp þar eins og
gyðingar í Palestínu, með því að
skerða tvær sveitir. Allmargir voru
í „fimmtu herdeild“ í báðum sveit-
unum. Það kom síðar í ljós, en á
þessum tíma var stofnun Egils-
staðahrepps varla komin til orða.
Næstu þrjá vetur var eg í Seyðis-
fjarðarhreppi, sem nú er víst bú-
inn að vera, og kenndi í þorpinu
Eyrum milli Hánefsstaða og Þór-
arinsstaða niðri við sjóinn. Þar er
nú allt autt og dautt, en skólahúsið
þó uppistandandi. Á Eyrunum var
stórgott að vera, krakkarnir frjáls-
legir og skemmtilegir, og heimilið
á Hánefsstöðum. þar sem eg hélt
til, fjarska notalegur menningar-
staður, og úrvalsfólk var í hverju
húsi niðri á Eyrunum við sjóinn.
Hernám í algleymingi og þýskar
flugvélar við og við á sveimi.
Að þessum vetrum liðnum lá
leiðin enn í Eiða, með krók til
Reykjavíkur að vísu þar sem eg
var búinn að fá kennslustarf, en
missti af bíl norður um og beið
næstu bílferðar á Eiðum. Þá vant-
aði kennara við alþýðuskólann þar
og Þórarinn vildi fá mig. Krókur-
inn suður var farinn til að losna við
kennsluna þar, eg vildi heldur
kenna unglingum en krökkum.
Mér tókst að losna og framundan
voru 30 ár og einu betur við
kennslu í Eiðaskóla frá haustinu
1944 að telja.
Mig minnir það vera veturinn
1944, en það getur ekki hafa verið
fyrr en 1946 að þau tíðindi spurð-
ust, að nú væri Sigurbjörn Snjólfs-
son í Gilsárteigi farinn að ráðgera
að byggja við íbúðarhúsið stærðar-
byggingu. í henni ætti að vera yfir
20 kúa fjós með tilsvarandi hlöð-
um og votheysgryfjum og auk þess
íbúð. Þetta þóttu þó nokkur tíð-
indi og var margt um rætt. Sigur-
björn var þá þekktur víða um
Austurland vegna pólitískra og
ópólitískra starfa að félagsmálum,
en ekki fór orð af honum fyrir ríki-
dæmi. Þveröfugt. Hann barðist við
fátækt með þungt heimili og sjálfur
farinn að kenna þess heilsubrests
sem fylgdi honum æ síðan. Hvað
kom til?
Sumir sögðu að Eysteinn hjálp-
aði honum, aðrir að nú hlyti hann
að vera orðinn vitlaus. Fáum leist
vel á þetta tiltæki. í rauninni botn-
aði enginn neitt í þessu. Að vísu
fór orð af Sigurbirni fyrir greind
umfram meðallag og úrræðasemi,
en þetta! — þetta hlytu að vera fjár-
glæfrar sem hann kæmist ekki út úr
nema með einhverjum brögðum.
Um 1944 — og að vísu lítið eitt
lengur — var búið upp á annan
máta en síðar varð. Þá voru menn
að vísu farnir að búa í steinhúsum
víðast hvar, en höfðu útihús úr
torfi og grjóti, en undir járni, tún
voru enn lítil og útheyja aflað
mjög, hestasláttuvélar voru allvíða
en mikið þó Ijáslegið, rafmagn var
ókomið nema á Eiðum, fé ekki
margt, kýr hvarvetna en aðeins til
heimanota mjólkur, hestar alls
staðar til áburðar og dráttar og
mikið til reiðar.
En það sem var að gerast í Gils-
árteigi var nýtt og menn skildu það
tæpast, en auðséð á þeirri bygg-
ingu sem í vændum var að stefnt
var í stórbúskap. En hvernig átti
að kljúfa kostnaðinn?
Það vissi enginn nema Sigur-
björn. Hann var búinn að taka
eftir því á fáum árum frá því að
stríðið hófst, að tíminn læknaði
ekki aðeins mein, heldur eyddi
hann líka skuldum. Verðtrygging
þekktist þá ekki, og þúsund
krónur fengu að lækka í 500 eða
hver veit hvað að gildi á fremur
skömmum tíma í dýrtíð. Ef hægt
var að þrauka með skuldahalann
styttist hann með tímanum. Sigur-
björn sá á undan öðrum mögu-
leika á að nota dýrtíðina og
tímann. Þess vegna byrjaði hann
og húsið stóra kláraðist 1947. Þá
hófst jarðvinnsla með beltavél og
Gilsárteigshúsið frá 1946.
skurðgröftur von bráðar. Síðan
koll af kolli, fé fjölgaði, kúa- og
svínabú komst á fót, garðrækt var
stunduð og kornrækt nokkru
síðar.
Ekki er mér kunnugt um
hvernig afurðasalan gekk í upphafi
— nema mjólkursalan. Hún varð
nokkuð söguleg. Dálítið var selt í
mötuneytið á Eiðum, en þar var
annars Eiðabóndi með forgangs-
rétt. Reynt var að selja Seyðfirð-
ingum mjólk og tókst raunar að
koma talsverðu í þá. En á þeim
markaði voru þó aðrir á fleti fyrir.
Það voru bændur úr inn-Eiða-
þinghá undir forystu Einars í Mý-
nesi. Þeir stofnuðu sölusamtök
sem nefndust Rauða stjarnan og
sömdu við kaupfélagsstjórann á
Seyðisfirði um mestalla sölu þang-
að. Þeir neituðu að taka Gilsunga
inn í þessi samtök, sögðu þá of
fyrirferðarmikla fyrir markaðinn á
Seyðisfirði sem ekki var stór.
Nokkur grassúr varð út af þessu,
hestburði, en útheyskapur hvarf
að kalla. Svipur bæjanna breyttist
mjög með aukinni ræktun og stór-
bættum húsakosti, einkum þó úti-
húsa, því að íbúðarhús úr steini
var búið að byggja víðast hvar
fyrir 1950. Hins vegar bættist mjög
allur umbúnaður innanhúss með
nýjum heimilistækjakaupum. —
Allir á kafi í skuldum sem dýrtíðin
gerði lítið úr jafnt og þétt.
Árið 1968 varð Snæþór bóndi
Sigurbjörnsson í Gilsáteigi for-
maður búnaðarsambandsins. Þá
leið að sjötíu ára afmæli sam-
bandsins og hann fékk þá hug-
mynd að gera rit um búnað og
bændur á sambandssvæðinu af því
tilefni. Hann reif mig upp úr
sumarleti einn góðan veðurdag og
bað mig að ritstýra þessu verki. Eg
komst ekki undan honum, og
árangurinn varð Sveitir og jarðir í
Múlaþingi, (Búkolla, nafn sem
Jón Atli Gunnlaugsson ráðu-
nautur fann upp á).
Sigurbjörn og Gunnþóra í Gilsárteigi.
og Gilsungar seldu að vísu jafnan
töluvert á Seyðisfjörð, en erjurnar
féllu niður þegar mjólkurbú var
stofnað á Egilsstöðum 1959. Þang-
að seldu allir og stjarnan rauða
skein eftir það „á bak við ský“ eins
og Jónas sagði um ástarstjörnuna.
Um miðja öldina voru sveitung-
arnir hættir að tala um uppganginn
í Gilsárteigi, og sífellt fleiri fóru að
feta í fótspor Sigurbjörns. Stein-
steypt hús voru æ víðar byggð yfir
gripi og hey, móun var bylt og
mýrar ristar djúpum skurðum,
ræktun jókst og notkun tilbúins
áburðar, bústofn jókst líka og vél-
væðing hófst, traktor í stað hesta,
vinnuvélar keyptar og jeppar.
Þá komust Iíka samfélagslegar
umbætur brátt í framkvæmd. Veg-
urinn var að vísu um sinn og
raunar ótrúlega lengi hin hrakleg-
asta forsmán, en sveitarsíminn
kom 1946-1948, póstflutningar
örvuðust og rafmagn var leitt um
sveitina 1958-1959. Og 1959 komst
heimavistarskóli í gagnið. Hins
vegar hefur félagsheimili aldrei
verið í Eiðaþinghá.
Það var á sjötta áratugnum að
sveitin steypti stömpum. Naut-
gripum fjölgaði úr 162 í 236 milli
1950 og 1960, sauðfé úr 2100 í
4100 á sama tíma, tún stækkuðu
um 118 hektara og töðufall jókst
úr þrem þúsundum í 15 þúsund
Einhvern tíma eftir 1970 lenti eg
norður í Vopnafjörð í sambandi
við þetta verk og gisti hjá Sigur-
jóni og Guðrúnu í Ytrihlíð. Eg
mun hafa haft orð á við Sigurjón
að óvíða mundi vera jafnmyndar-
legur og snyrtilegur búskapur og í
Vopnafirði. Sigurjón tók sæmilega
undir það, en taldi þó að Eiða-
þingháin stæði framar hvað stór-
búskap áhrærði. Þetta kom mér
dálítið á óvart, eg hafði ekki
hugsað út í að það fordæmi sem
Sigurbjörn gaf hefði dregið því-
líkan dilk á eftir sér.
í Búkollu stendur að húsið væri
byggt 1947, en þá mun miðað við
að húsið hafi staðið fullgert. Það
var áreiðanlega byrjað á því 1946,
enda tvö ár eðlilegur byggingar-
tími með þeim tækjum og aðstæð-
um sem þá voru. Þó var komin
steypuvél, mótorknúinn rokkur
sem mataður var með skóflum úr
inalarhaug, en vandræði með ýmis-
legt annað, t.d. mótatimbur sem
var flett úr tveggja sinnum fjögra
tommu battingum.
Húsið, sem var upphaf búskapar-
byltingar í Eiðaþinghá og reyndar
víðar á Héraði, stendur ennþá, en
er nú ekki lengur notað til íbúðar.
Það reyndist ekki sem best að hafa
gripi og fólk undir einu þaki — þó
Teiknistofu landbúnaðarins sýnd-
ist fullgott handa sveitamönnum.
Scndum Austfirðingiim
6estu óskir um gieðileg jó(
og farsceít komandi áx.
t^SAMSKIP
HF