Austri - 19.12.1991, Síða 24

24
AUSTRI
Egilsstöðum, jólin 1991.
„Silfri krýnda
Héraðsdís“
Snœfell skín í suðri sœlu:
Silfri krýnda héraðsdís,
frá þér holla finn ég kœlu,
fagurlega djásn þitt rís.
Heilsa bað þér bróðir svás,
Bárður hvíti, Snœfellsás.
Hann á vestra hrós og lotning
hér ert þú hin ríka drottning.
M.J.
Inngangur
Þegar festa skal orð á blað um
Snæfell, liggur við að manni fallist
hendur. Svo hátignarleg er ímynd
þess í hugum okkar Héraðsbúa,
svo glæst og hafin yfir raunveru-
leikann, að manni finnst eins og
ekkert sé um þetta fjall að segja,
a.m.k. ekkert sem hæfir tign þess
og veldi. Það er í rauninni ólýsan-
legt eins og sjálfur guðdómurinn,
enda felur það í sér drjúgan part af
eðli hans. Það tengir saman himin
og jörð. Þó það sé gert af jarð-
efnum er það meira í ætt við him-
ininn, eins og það birtist okkur
Kannske verður því best lýst með
orðum Kiljans úr upphafi 4. bókar
Heimsljóss (Fegurð himinsins):
„Þar sem jökulinn ber við loít
hættir landið að vera jarðneskt, en
jörðin fær hlutdeild í himninum,
þar búa ekki framar neinar sorgir
og þess vegna ergleðin ekki nauð-
synleg, þar ríkir fegurðin ein, ofar
hverri kröfu. “
Varla mun nokkurt fjall á ís-
landi bera jafn mikið höfuð og
herðar yfir svo víðlenda byggð, sem
Snæfell yfir Fljótsdalshérað. Það
er hér sannarlega „Fjallið eina“.
Það er þannig sett, fyrir suðvestur-
stafni Héraðs, að ekki verður
betra hásæti fundið fyrir „Héraðs-
dís“ eða drottningu Héraðsins.
Þessi fjalladrottning hefur líka
sína hirð: hnjúkana, sem eru um
20 talsins. Þeir girða fjallið í
hálfhring, og myndu sumir vera
taldir stæðileg fjöll, ef þeir væru
ekki í nábýli við risann.
Þegar heiðskýrt er kringum
Snæfell, birtist tindurinn silfur-
hvítur við himinblámann. í ljósa-
skiptunum sveipast hann oft fjólu-
bláu mistri, sem gerir hann ójarð-
neskan og upphafinn. Fegurst er
þetta þó í skammdeginu, þegar
sólin sest í grennd við fellið og
himininn verður sem eldsglóð eða
skíragull. Þá getur Snæfell orðið
eins og viti, er stafar geislaflóði út
yfir Héraðið. Máske birtist hin
ójarðneska fegurð fellsins þó aldr-
ei eins skýrt eins og í glaða tungls-
ljósi á vetrum, þegar landið er
snævi þakið og Fljótið ísi lagt. Þá
yrði enginn undrandi þótt álfa-
drottningin birtist og heilsaði
honum eins og í kvæði þeirra
Heines og Jónasar (Stóð ég úti í
tunglsljósi).
Eins og Olympstindur er toppur
Snæfells þó oft hulinn skýjahettu,
er vindar háloftsins bægja í ýmsar
áttir, teygja og toga í alls konar
myndir og litaskraut. Þannig hefur
það verið þegar Sigfús á Skjögra-
stöðum var á ferð yfir Fljótsdals-
heiði, með Rannveigu dóttur sinni
og kvað:
Snæfells tindinn háa hreina,
himinlindar gylltir binda.
Og stelpan svaraði að bragði:
Hans er strindi, höldar meina,
hversdagsyndi sunnan vinda.
Helgi Hallgrímsson.
Goðahelgi á Snæfelli
(Fjallvætturinn)
Varla er vafi á því að hinir fornu
Héraðsbúar hafi bundið einhvern
átrúnað við Snæfell, því að fjalla-
dýrkun var alltíð í heiðnum sið.
Við getum rétt ímyndað okkur þá
ægifegurð sem birtist hinum fyrstu
landnámsmönnum, er þeir komu
neðan af fjörðum og litu yfir Hér-
aðið, skógi skrýtt og vatnaspegl-
um, og þessi silfurhvíti tindur
blasti við, kórónaður gullnum
skýjum í nónstað. Hvað ætli þeim
hafi dottið í hug nema sá „helgi
áss“, sjálfur þrumuguðinn Þór,
akandi í gullreið sinni með
höfrunum fyrir.
Skyldi það vera nokkur tilviljun,
að eyjaflæmið suðaustan við Snæ-
fell, eitthvert fegursta flæðiland á
íslandi, hefur frá fornu fari nefnst
Þóriseyjar, og eitt stærsta fellið í
hirð Snæfells er kallað Hafursfell.
Hafrar Öku-Þórs voru tveir, og
hafi menn líkt Hafursfelli við
annan þeirra, þá hafa Nálhús-
hnjúkar staðið fyrir hinn. Þar eru
nokkuð áberandi móbergsdrangar
(nálhúsin), sem geta verið hornin
á hafrinum. Nú er meirh að segja
hamarinn „Mjölnir" kominn á sinn
stað, því að vestan í Snæfelli rís
þverhnípishamar mikill hátt uppi í
fjallinu, sem farið er að kalla
Hamar eða Hamarinn.
Ýmis goðahelginöfn má finna í
grenndinni. Þórfell er á heiðar-
brún fyrir ofan Egilsstaði, Þóris-
staðakvísl við Þrælaháls og forn-
býlið Þórisstaðir í Hrafnkelsdal.
Ennfremur Ragnaborg, á Múl-
anum andspænis Laugafelli. Auð-
vitað gátu þessi örnefni verið
dregin af mannsnafninu Þórir, en
það verður að teljast fremur ólík-
legt, því það hefur aldrei verið títt
á Austurlandi. (Á hinn bóginn var
tíska á seinni öldum, að breyta
fornum örnefnum þannig að þau
virtust vera dregin af mannanöfn-
um).
Þegar Sveinn Pálsson kemur í
Fljótsdal árið 1794, eimir enn eftir
af hinni fornu goðahelgi Snæfells.
Sveinn ritar:
„Þau munnmœli loða við fjall
þetta - eins og mörg önnur - að eng-
inn megi ganga upp á það, og sé
útaf brugðið, verði slíkri ofdirfsku
jafnan refsað með illviðri. “
Svipuð hjátrú var t.d. á Snæfells-
jökli, Heklu og Herðubreið, en
varla á mörgum fjöllum öðrum,
þótt Sveinn taki svo til orða.
Skyggn kona, Erla Stefánsdótt-
ir, búsett í Reykjavík, hefur séð
voldugan fjallvætt (fjalltíva) í
Snæfelli. Hann líkist einna mest
strók eða tré, en í honum má líka
greina ýmsar myndir. Stundum
gnæfir hann hátt yfir fjallið, jafn-
vel upp úr skýjahulunni. Erla segir
hvíta, bláa og gyllta liti eða ljós-
tóna vera mest áberandi í þessari
undurfögru mynd, sem varla er
hægt að lýsa, nema með teikningu.
Hugsanlega eru það segulkraft-
línur fjallsins, sem Erla greinir á
þennan hátt.
Snæfell í þjóðtrúnni
í þjóðtrúnni hefur Snæfell og
umhverfi þess orðið þekktast fyrir
útilegumannasögur. I hugarheimi
Fljótsdælinga og annara Héraðs-
búa, fyrr á öldum, voru þar
„huldir dalir“, með góðum land-
kostum, jafnvel heilar byggðir,
með sýslumönnum. Þessi trú var
enn í fullu gildi fram á 19. öld.
Maríutungur
Þetta var stutt með örnefnum
eins og Maríutungur, en svo nefn-
ist krikinn milli skriðjöklanna
miklu, Brúarjökuls og Eyjabakka-
jökuls, sem Valþjófsstaðarkirkja
eignaðist snemma á öldum, og
draga þær líklega nafn af því.
Er talið að þar hafi fyrrum verið
gróðursælt land. Til merkis um
það er ákvæði í gömlum jarða-
bréfum, að Skriða í Fljótsdal fékk
„hundrað lamba rekstur“ í Maríu-
tungur, gegn torfskurði á 20 hesta
í landi Skriðu. Sveinn Pálsson
segir að þangað hafi verið farið til
grasa fyrrum (Ferðabók s. 385).
En náttúruöflin hafa verið seig við
að eyða þessari gróðurvin, t.d.
gekk Brúarjökull langt fram á
Tungurnar 1890.
„Sem konungur upp yfir ásana rís... “ Séð yfir Egilsstaði og Lagarfljót, til Snœfells.
(Mynd úr bœklingnum „Around Iceland '90‘ j
Maríutungur koma víða fyrir í
útilegumannasögum af Héraði, og
eru þá gjarnan staðsettar öðru vísi
en nú telst rétt. í Grímu segir um
Tungurnar:
„Einnig lá orð á, að útlegu-
mannabyggð væri á örœfunum inn
af Hrafnkelsdal og Jökuldal. Á
þeim örcefum inn við jökla, var
landspilda, sem menn kölluðu
Maríutungur, frjósamt land og
fagurt, og þar hugðu menn að
byggð útilegumanna væri. Nú eru
þessar Maríutungur huldar jökli. “
(Gríma hin nýja 3. bindi, s. 49).
í Þjóðsögum Sigfúsar er þessi
innskotsgrein í „Sögninni af Mjóa-
Teina“.
„Þar eru Vesturöræfi fyrir norð-
an Snœfell, að Jökulsá á Dal, en að
sunnanverðu við fellið, kemur
Jökulsá í Fljótsdal í mörgum
kvíslum úr Vatnajökli. Milli kvísl-
anna heita Maríutungur. En sunn-
an Jökulsár í Fljótsdal liggur Múla-
afréttur. í Maríutungum slœðist oft
fé eftir á haustum. “
Þarna eru Maríutungur komnar
austur á Þóriseyjar, og má segja að
þá hafi heilög María tekið við arf-
leifð Ökuþórs.
„Landahringur“
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er
„Sagan af Skúla bónda“ skráð eftir
handriti Guðbrands Erlendssonar
á Fáskrúðsfirði.
Þar segir frá stúlkunni Sigríði,
sem útilegumenn rændu frá Glúms-
stöðum í Fljótsdal. Ári síðar
lendir Skúli bóndi á Glúmsstöðum
til byggða þeirra og hittir stúlkuna,
sem þá er gift sýslumanni þeirra
útilegumanna, og segir hún við
Skúla:
„Hann er sýslumaður yfir þess-
um landshluta, er Landahringur
heitir. “
Sýslumaður hafði áður náð öll-
um fénaði bónda til sín, og bauð
honum nú að koma og setjast að í
sínum byggðum, sem bóndi þáði
með þökkum, enda voru þar mun
betri landkostir en í í Fljótsdal.
Þannig voru útilegumannabyggð-
irnar sérstakur heimur, sem ekki
hlítti reglum íslenskrar veðráttu
eða staðhátta enda var oft stutt
milli hans og álfheims eða heims
jarðbúa.
Eitt sinn var Sögu-Guðmundur
á Bessastöðum í eftirleitum undir
Fellum, ásamt fleirum, og lögðust
þeir til svefns í Maríutungum, en
Gvendur vakti. Sá hann þá „karl
og kerlingu ganga út úr einum
melhólnum" og stefna að þeim.
„En þau urðu þess vör að ég vakti
og stönzuðu, og sneru svo inn í sitt
inni aftur.“ Þá kom í ljós að einn
félaga Gvendar hafði dreymt það
sama.
„Allir þeir félagar trúðu að þeim
nöfnum hefði birst þetta í vöku og
svefni, og að karlinn og kerlingin
Itefðu verið útilegumenn, eða öllu
heldur álfar eða aðrir jarðbúar.
Fóru þeir þaðan hið bráðasta. “
(Þjóðsögur Sigfúsar XI,291).
Hér má einnig geta þess, að í
Hálskofa, austan undir Snæfelli,
hafa menn oft orðið varir við
„reimleika", án þess að á því hafi
fengist nein viðhlýtandi skýring.
Kannske eru „jarðbúar“ þar enn
að verki.
„Dýrt er drottins orðið“
Sagan er Snæfellsþjófunum er
skráð af Sigfúsi Sigfússyni og
birt í þjóðsögum hans XII. bindi s.
17-21, eftir Jóni Pálssyni (blinda) í
Víðvallagerði og Bergljótu Sigurð-
ardóttur á Skeggjastöðum (lang-
ömmu minni). „Leikur sagan mjög
á ýmsum tungum“, segir Sigfús, og
dregur dám af Hellismannasögu.
Annars virðist hún til þess ætluð,
að skýra þjófa-örnefnin við Snæ-
fell og ýmis örnefni í Fljótsdal, svo
sem bæjarnafnið Valþjófsstaður.
Söguþráðurinn er þannig í stuttu
máli: Á dögum Svarthöfða prests á
Valþjófsstað lögðust 18 þjófar út,
og bjuggu um sig í helli undir fossi
í Þjófadalsá (nú Þjófagilsá), sem
kemur úr Þjófadal sunnanvert við
Snæfell, milli þess og Þjófahnjúka.
Þaðan lögðust þeir á fénað Fljóts-
dælinga, og fóru ránsferðir út um
Hérað.
Fjórir eru nafngreindir, er þóttu
verstir viðureignar: Galti, Valur,
Valþjófur og Valnastakkur, en
hann var svo nefndur af því hann
gekk í brynju úr sauðarvölum.
“Með tímanum gerðu þeir sér skála
við ána í Þjófadal. Var hann graf-
inn djúpt í jörðu og markar þar
enn fyrir grunnlagi hans. “
Nú segir af því, að Fljótsdælum
fannst nærri sér höggvið, og skutu
á fundi um málið. Þar bauð sonur
Svarthöfða sig fram til að heim-
sækja ræningja og koma þeim í
hendur byggðamanna. Fréttist
stuttu seinna, að hann hefði framið
glæp og væri horfinn.
En það er af prestssyni að segja,
að hann lagði leið sína inn í Þjófa-
dal, hitti þá útilegumenn, og sagði
sínar farir ekki sléttar. Tóku þeir
við honum eftir miklar fortölur, og
eftir nokkur ár var hann orðinn
sem einn af þeim. Tók hann þá að
ámálga við þá, að fara niður í dal-
inn og ræna sér konum, og lagði á
ráðin með aðferðina. Kvað best að
taka þær við messu í Valþjófs-
staðarkirkju, þegar byggðamenn
yggðu ekki að sér.
Var afráðið að reyna þetta um
hvítasunnuna. Prestsson kom
boðum til heimamanna , með því
að binda spjald við hornin á for-
ustusauð föður síns. Höfðu Fljóts-
dælir mikinn viðbúnað. Sátu karlar
fremst í kirkjunni, alvopnaðir,
dulbúnir sem konur, en konur
allar í kór.
Koma nú ræningjar að kirkjunni
og ráðgast um. Sýndist þeim lítils
við þurfa og skildu vopn sín eftir
úti og báðu prestsson gæta þeirra.
En þegar í kirkjuna kom urðu
heldur betur viðbrigði. Tókst nú
bardagi, sem endaði með að ræn-
ingjar voru allir felldir. Sumir voru
eltir uppi og drepnir þar sem við-
eigandi örnefni segja til.
Sannaðist á þeim, ef sagan er
sönn, að „dýrt er Drottins orðið, “
segir Gunnar Gunnarsson. (Árbók
F.f. 1944, 89). Leiði þeirra voru til
sýnis á Valþjófsstað allt fram á
miðja þessa öld, kölluð Þjófaleiði
eða Þrælaleiði, en voru þá sléttuð,
illu heilli.
„Grænmöttlað, hlaðbúið eilífum ís“, sést Snæfell hér af Lagarfljóti gegnum
Norðurdal. Múlinn til vinstri og Valþjófsstaðafjall til hægri. Tekið með aðdráttar-
linsu. Ljósm.: Rafn Hafnfjörð.