Austri - 17.12.1998, Qupperneq 8

8
AUSTRI
Jólin 1998
Af ilmreyni á Upphéraði
og í Fjörðum
Texti og myndir: Sigurður Blöndal
Almennt um ilmreyni
Ilmreynir (Sorbus aucuparia L.), sem í
daglegu tali er nefndur reyniviður eða bara
reynir, er ein af fjórum náttúrulegum trjá-
tegundum á Islandi, sem geta orðið tré, ef
miðað er við alþjóðlega skilgreiningu þess
orðs til aðgreiningar frá runnum.
Reynirinn er skrautlegastur hinna fjög-
urra íslensku trjátegunda vegna
• hinna stóru, hvítu blómklasa fyrrihluta
sumars,
• fagurrauðra berjaklasa á haustin og
• skærrauðra blaða fyrir lauffall, þegar
svo árar, að rauði liturinn komi í ljós -
sem ekki er þó árvisst.
Reynirinn er í skógvistfræðinni nefndur
einstæðingur. Það táknar, að hann vex
sjaldan í breiðum, eins og flestar trjáteg-
undir, heldur standa tré stök hér og þar, oft
langt á milli þeirra. Þetta stafar af því,
hvernig honum fjölgar: Fuglar (einkum
skógarþröstur hér á íslandi) tína berin á
haustin um leið og þau verða fullrauð. Fræ-
ið (sem er örsmátt) fer ómelt gegnum fugls-
magann og fellur síðan til jarðar í driti fugl-
anna. Fræið þarf síðan að liggja í jörð yfir
veturinn til þess að geta spírað.
Víðast vex reynir í birkiskógi eða
birkikjarri. En til eru dæmi um reynitré eða
-runna á bersvæði, í skriðum eða á bergsyll-
um.
Vegna þeirra kosta reyniviðar, sem hér
voru nefndir, hefur hann lengi verið eitt
vinsælasta garðtré á íslandi. Fyrsta ræktaða
reynitré, sem vitað er um, var gróðursett í
Fjörunni á Akureyri 1797 og stóð fram um
1930. Elstu núlifandi reynitré á Islandi
voru gróðursett á Skriðu í Hörgárdal 1826,
að því er talið er. Þau eru nú farin að láta
allmikið á sjá. Sums staðar á strönd Islands
verða reynitré skammlíf í görðum. Svo-
Reyniáta
Algengasti sveppsjúkdómur er reyniáta
(Cytospora rubescens). Hann kemst inn
um sár á greinum og brumum, leggst á innri
börkinn og eyðileggur hann, svo að greinar
deyja. Fyrir kemur, að hann drepur viðar-
æðar í risjunni næst vaxtarlaginu og litast
þá viðurinn dökkur langt út fyrir svæði með
dauðum berki. Algengust er hröð sýking,
þar sem heilar greinar deyja á einu ári. Lík-
legast er, að strandveðrátta með tíðum um-
skiptum hita og frosts veikli trén gagnvart
sveppnum. Halldór Sverrisson, sveppa-
fræðingur á Rannsóknarstofnun landbúnað-
arins, er sá eini, sem hefur rannakað reyni-
átu hérlendis. Grein hans „Reyniáta" er í
íslenskar landbúnaðarrannsóknir, 1982, 14.
h.,bls: 19-27.
nefnd reyniáta grandar þeim (sjá rasta-
grein).
Astæða er til að auka ræktun reyniviðar
mjög frá því sem gert hefur verið til þessa,
einkanlega í svonefndum útivistarskógum,
og jafnvel líka í gagnviðarskógum til þess
að bæta nokkuð fyrir einhæfnina, sem
gjarnan er einkenni þeirrar ræktunar.
Við vitum ekki, hve gömul eru hin
stærstu villtu reynitré á Islandi. Það verður
væntanlega kannað í náinni framtíð.
Á Vestfjörðum finnst meira af villtum
reyniviði í birkikjarrlendi en annars staðar
á landinu. Þar eru tré ógjarnan hærri en 5-6
m, og oftar en ekki er stofninn boginn
neðst, sem líklega má kenna snjóþyngslum,
meðan trén voru ung.
I sumum skógum á Upphéraði er allmikið
af villtum reyniviði, og hér eru tré stærri en
ég veit um annars staðar á landinu.
Á s.l. tveimur árum hef ég gert mér til
gamans að leita uppi reynitré og mæla hæð
þeirra og gildleika í Eyjólfsstaða-, Hall-
ormsstaða-, Rana- og Arnaldsstaðaskógum.
Jafnframt hef ég reynt að taka af þeim
myndir, ef aðstæður leyfðu.
Hér á eftir birtast sýnishorn af þessari
iðju minni. Eg vona þau geti vakið áhuga
lesenda þessa blaðs á því djásni, sem reyni-
viðurinn er í hinu upprunalega og fátæklega
lífríki Islands.
✓
Atrúnaður og hjátrú
I nokkrum löndum við norðanvert Atlants-
haf var á fyrri tíð átrúnaður á reynitré og hjátrú
bundin honum.. Ég minnist í fljótu bragði
dæma um þetta frá Noregi og Skotlandi.
Margar heimildir eru um þetta á Islandi.
Frægust reynihrísla í þessu tilliti stóð í Möðru-
fellshrauni í Eyjafirði. Við siðbreytinguna á
16,öld var hríslan felld til að koma í veg fyrir
hjáguðadýrkun.
Mörg dæmi eru um átrúnað á reynivið í
fomum ritum, en verða ekki nefnd hér. Ég get
þó ekki stillt mig um að tilfæra eftirfarandi
klausu úr Ferðabók Olafs Olavíusar um hjátrú
bundna reyniviði. Þetta er í kafla, þar sem
hann nefnir reyni, sem vaxi í Seljalands- og
Hattardölum við Isafjarðardjúp (I. bindi, bls.
152, útg. 1964):
Að því mér er best kunnugt, höggva menn
ekki reynivið í Isafjarðarsýslu né nota hann á
nokkurn hátt. Þessu er það sennilega að
þakka, að í Hest-, Skötu- og Mjóafirði em 6-8
álna há reynitré, því að menn trúa því, að ef
þessi viður er notaður í hús, þá geti hvorki
konur fætt þar börn né skepnur þrifist. Ef
reyniviður er hafður í báta, trúa menn því, að
þeim sé glötunin vís. Orsök hjátrúar þessarar
mun vafalaust vera sú, að menn, sem hefur
verið annt um trén og hafa haft ánægju af að
láta þau standa, hafa talið alþýðu manna trú
um þetta, og síðan hefur hjátrúin haldist við
mann fram af manni. En saga birkiskóganna
hefur verið öll önnur.
Eyj ólfsstaðaskógur
Hér eru ekki mjög mörg reynitré sýni-
leg. Þegar þau stóðu í rauðum haustlitum
15.okt. 1998, taldi ég af góðum útsýnis-
stað 10 tré, sem stóðu upp úr birkiskógin-
um. En meðal þeirra er kannski glæsileg-
asta villta reynitré, sem ég þekki hér á
landi. Mynd af því er á forsíðu þessa
jólablaðs Austra, og var tekin 15.okt.
1998. Þá var nokkuð af laufinu fallið.
Fimm dögum fyrr tók ég mynd af því í
fullum laufskrúða, en þá voru laufin enn-
þá gulgræn og gul.
Tréð stendur á klettahjalla í miðri skóg-
arhlíðinni, og hefur staðurinn nýlega ver-
ið nefndur Reynivellir eftir trénu. Á
hjallanum er að hluta til gróðurlaus klöpp
og að hluta til mjög grunnur jarðvegur
með kræki- og sortulyngi og lágvöxnum,
kræklóttum birkirunnum. Þama er allstór,
sléttur flötur. Þar sem hallar norðvestur
af honum og birkikjarrið hækkar í 2-3 m,
stendur þessi mikli reyniviður eins og
kúpull yfir birkinu. Hann sést víða að,
einkum neðan úr skóginum og jafnvel af
þjóðveginum milli Eyjólfsstaða og Úlfs-
staða.
Þetta er raunar ekki eitt tré, heldur fjór-
ir stofnar, sennilega sinn af hverri rót, sem
standa það nálægt hver öðrum, að þeir
mynda sameiginlega krónu. Þegar mað-
ur stendur undir krónunni, sér hann,
hvernig stofnarnir fjórir bera uppi þessa
miklu hvelfingu.
Rétt norðaustan við er einstofna reynir
svo nálægt, að króna hans snertir næstum
kúpulinn og verður hluti af honum, horft
frá vissu sjónarhorni, eins og sést á for-
síðumyndinni fyrrnefndu.
Stofnarnirfjórir, sem bera uppi hina miklu krónuhvelfingu. lO.júlí 1997.
ö'fÁi/m w(/f‘St^//ýi/ij//m<jr/eJf/ej//i
jó/a, mjfa/'sceÁ/a/1 á /w/mmc/i 0/0.
/ÁöÁÁam m 'döÁi/f tw á Á/ý/a/ á/i,
Hótel
Bláfell
Sími 475-6770
Breiðdalsvík