Fylkir - des. 2019, Blaðsíða 13

13FYLKIR - jólin 2019
°
°
mikið var talað, spilað og sungið.
Nágrannar á öllum aldri gátu
fundið jafnaldra í húsinu og/eða
samherja til sjós og lands. Kon-
urnar í nágrenninu skutust á milli
húsa og deildu sorgum sínum
og gleði hver með annarri. Hlut-
verk kynjanna voru tiltölulega
skýr, húsbændur öfluðu að mestu
viðurværis fyrir fjölskyldur sínar,
húsmæður stjórnuðu heimilunum.
Húseigandi sótti sjóinn og reri á
fjölmörgum bátum á vertíðum, fór
norður til síldveiða á sumrin og
starfaði einnig við bátaviðgerðir
og smíðar í slippnum á haustin.
Þá sigldi hann með fisk til Bret-
landseyja á stríðsárunum. Eigin-
kona hans sá um heimilishaldið,
fæddi börnin og klæddi, hugsaði
um heimili og bú, eldaði, bakaði,
saumaði, þreif og þvoði hús, fatnað
og skítuga peyja. Steinholt iðaði af
lífi á frá morgni til kvölds.
Stríðsár og breytingar
Baldvin og Þórunn eignuðust
Steinholt í kjölfar kreppunnar, sem
um skeið hafði hægt á þróun sam-
félagsins í Eyjum. Nýtt vaxtarskeið
var í uppsiglingu. Stríð geisaði í
Evrópu, og markaðir opnuðust
fyrir fiskafurðir þar hjá þjóðum
eins og Bretum, sem voru upp-
teknir við hergagnaframleiðslu,
vopnabúnað og annan stríðs-
rekstur. Húseigandinn ungi sigldi á
stríðsárunum til þessara nágranna
okkar með eftirsóttan fisk af Eyja-
miðum og lagði afraksturinn m.a.
í verðandi eign sína við Kirkjuveg-
inn. Þau 15-16 ár, sem fjölskylda
Baldvins og Þórunnar bjó í Stein-
holti, hafði íbúum í bænum fjölgað
áfram hægt og bítandi, voru 3546
árið 1941, en orðnir 4425 árið
1958, þegar fjölskyldan færði sig
um set vestur í bæ. Þróun útgerðar
og atvinnulífs hafði haldið áfram,
bryggjur, götur og hús voru byggð,
og ný hverfi risu eins og það, þar
sem fjölskyldan settist nú að.
Börn Baldvins og Þórunnar festu
kyrfilega rætur í Eyjum, og afkom-
endur þeirra þar eru fjölmargir. Í
Heimaeyjargosinu 1973 voru öll
börnin nema eitt búsett í bænum,
8 samtals. Gosið hafði mikil áhrif
á fjölskylduna sem og aðrar Eyja-
fjölskyldur, og samfélagið varð
fyrir þungu áfalli. Systkinin frá
Steinholti sneru þó flest aftur til
æskustöðvanna, sum strax eftir
gos, önnur áratugum síðar. Svo
vitnað sé í orð þekkts Eyjamanns,
hvítasunnumanns og fjárbónda,
sem þekkir vel til atferðis fénaðar
á Heimaey sem úteyjum: „Þetta
skilar sér allt heim að lokum!“
Einar Birgir Sigurjónsson
Árið 1958 keypti Steinholt ungur
maður úr Austur-Landeyjum, Einar
Birgir Sigurðsson. Einar, eða Birgir
á Sólheimum, eins og hann var
jafnan kallaður í Eyjum, var fæddur
á Búðarhóli í Landeyjum árið 1933,
en hafði búið í bænum frá árinu
1952, þegar hann keypti Steinholt,
35 ára gamall. Með kaupum Birgis
urðu nokkrar breytingar á heim-
ilishaldi í húsinu. Tvær barnmargar
fjölskyldur fyrri eigenda höfðu
fyllt þar hvert horn og hvern kima,
en nú var húsráðandi einhleypur
maður og barnlaus. Má ætla, að
meiri ró og friður hafi færst yfir
húsið og nágrenni þess með þess-
um nýja eiganda!
Þótt Steinholt væri nú komið í
eigu manns, sem ekki var með
halarófu barna í eftirdragi, þá leið
ekki á löngu þar til hróp og köll
hljómuðu um húsið. Birgir flutti
ekki strax inn, en leigði tveimur
barnafjölskyldum húsið. Systir
hans, Valgerður Kristín (1934),
settist að á efri hæðinni ásamt
eiginmanni, Jóni Einarssyni (1930-
2016) og tveimur drengjum þeirra,
Sigmari (1957) og Einari (1959), en
Harpa (1962) bættist síðar í systk-
inahópinn. Jón kom á vertíð til Eyja
1955 og kynntist þar verðandi eig-
inkonu sinni. Ár þessarar fjölskyldu
í Steinholti urðu þó ekki mörg, því
hún flutti að Bakka í Austur- Land-
eyjum árið 1962, og þar býr hluti
hennar enn árið 2019. Jón varð síð-
ar upphafsmaður að gerð Bakka-
flugvallar ásamt Bjarna Jónassyni,
flugmanni, í Vestmannaeyjum.
Birgir bjó um tíma í einu herbergi
í húseign sinni, en flutti svo til for-
eldra sinna, Sigurjóns Einarssonar
(1894-1987) á Sólheimum og Mar-
grétar Fríðu Jósepsdóttur (1904-
1978) í kjölfar bílslyss, sem faðir
hans varð fyrir um miðjan sjöunda
áratuginn. Birgir stundaði hefð-
bundin störf í Eyjum, sótti sjóinn
og vann sem verkamaður þar til
hann gekk til liðs við lögregluna á
staðnum árið 1965.
Þegar systir eigandans og fjöl-
skylda hennar flutti burt úr Eyjum
1962 fengu Jóhannes Guðbjarts-
son (1916-1988), kona hans Fríða
Jóhanna Jónsdóttir (1914-1995)
og börnin Guðrún Halldóra
(Gunna Dóra, 1948) og Jón Ólafur
(Jón Óli, 1949) efri hæð hússins
leigða. Jóhannes var fiskimats-
maður, en kona hans varð m.a.
þekkt fyrir starf sitt hjá Verkalýðs-
félaginu Snót. Þessi fjölskylda bjó
á efri hæðinni fram að Heimaeyjar-
gosinu, en flutti síðan til Grinda-
víkur. Jón Óli bjó áfram í Eyjum um
tíma, en hélt síðar vestur um haf
til Bresku Kólumbíu í Kanada, þar
sem hann býr nú.
Meiri hreyfing varð á íbúum á
miðhæðinni næstu árin. Kristinn
Kristinsson (Kiddi í Miðhúsum,
Brekkuhúsi, (1933-1977)) og kona
hans, Jóhanna Kolbrún Jensdóttir
(Hanný,1938-2010) fluttu inn í
lok sjötta áratugarins og bjuggu
í Steinholti í nokkur ár. Með þeim
hjónum voru börnin Kristinn Jens
(1958) og Bára (1959), sem bætt-
ist svo í hópinn, en fjölskyldan
flutti seint á sjöunda áratugnum
úr Steinholti í Hólmgarð við Vest-
mannabraut. Kiddi var sjómaður,
mikill lundaveiðimaður og Hanný
öflug handreytingarkona. Hún
mun oft hafa haft á orði til þess að
undirstrika þversagnir lífsins, að
hún hafi verið minnsta barn, sem
fæðst hefði í Eyjum, en eiginmaður
sinn það stærsta, 25 merkur, „en
stendur nú ekki uppúr stigvél-
unum!“
Matthías Guðjónsson (1938-
1984) á Hvoli og Lilja Alexanders-
dóttir (1938) áttu heima á mið-
hæðinni í einhvern tíma ásamt
börnum sínum Alexander (1959)
og Guðjóni Kristni (1962-2001),
og einnig stöldruðu við á hæðinni
Ólafur M. Sigmundsson (1942),
kona hans Þórhildur Jónasdóttir
(1945) ásamt syni þeirra, Stefáni
(1967). Matthías og Ólafur voru
báðir sjómenn, og margt af þeirra
fólki býr í Eyjum.
Hjónin Gunnar Jóhannsson
(1931-2008) og Elín Kristín Sig-
mundsdóttir (1936-2000) fluttu
inn í Steinholt um miðjan sjöunda
áratuginn ásamt dætrum sínum,
Klöru (1955), og Elsu (1961). Þau
eignuðust síðar soninn Gunnar
Hallberg (1972). Gunnar starfaði
lengstum sem sjómaður í Eyjum,
en fjölskylda hans og Elínar Krist-
ínar var sú síðasta, sem bjó á
miðhæð Steinholts, og settist að
í Reykjavík eftir að heimili þeirra
brann til grunna og hvarf enda-
lega sjónum þeirra.
Útihúsin
Útihúsin í bakgarði Steinholts
höfðu í upphafi aldarinnar þjónað
fjölskyldu Kristmanns og Jónínu
til mjólkurframleiðslu fyrir heim-
ilið, þar sem kýr var í fjósi og hey
í hlöðu. Óvíst er hve lengi þessi
tenging húsráðenda við land-
búnaðinn varði, en með nýju fólki
varð breyting á.
Þótt næstu eigendur, Baldvin og
Þórunn, væru sveitafólk, leituðu
þau út í bæ til stærri framleiðenda
og seljenda mjólkurafurða. Vest-
mannaeyjabær kom sér t.a.m. upp
stóru kúabúi suður á eyju í Dölum
á árum seinni heimsstyrjaldarinn-
ar, og þá voru mjólkurvörur fluttar
til Eyja og seldar í mjólkurbúð við
Vestmannabraut. Kamarinn var
einnig búinn að missa sitt fyrra
hlutverk og aðeins svarthol eitt,
sem þar blasti við með suðandi
flugum.
Útihúsin urðu nú að geymslum
fyrir alls kyns drasl og dót, sem
húseiganda áskotnaðist og hann
taldi til verðmæta. Kunnu börnin
vel að meta þessa hirðusemi hans
og einnig flækingsdýr s.s. kettir,
sem bjuggu um sig í bakgarði
Steinholts. Undu hvor tveggja
vel þar hag sínum. Um miðbik
aldarinnar voru ellimerki orðin svo
áberandi á upprunalegu fjósi og
hlöðu, að þau gengju jafnan undir
nafninu „afaskúr“ meðal barnanna.
Eftir að Birgir á Sólheimum eignað-
ist Steinholt urðu enn breytingar á
útihúsunum. Þeir Landeyjafeðgar,
hann og faðir hans, báru sterkar
taugar til gamalla búskaparhátta
og hófu nú bakhúsin til fyrri vegs
og virðingar. Tími nautgripahalds
í miðbænum var liðinn, en fjárbú-
skapur var enn víða stundaður í
bakgörðum hjá bæjarbúum. Urðu
útihúsin við Steinholt nú um tíma
aðsetur sauðfjár, og notalegt
jarm leysti kattamjálm og breim
af hólmi neðst við Kirkjuveginn!
Börnin í nágrenninu flykktust að,
þegar kindunum var hleypt út í
garð, „gobbarnir“, eins og þær voru
nefndar á meðal þeirra. Feðgarnir
héldu úti þessari grein landbún-
aðarins um tíma og urðu væntan-
lega með seinustu fjárbændum í
miðbæ Vestmannaeyjakaupstaðar.
Niðurlag
Einar Birgir Sigurjónsson átti
Steinholt seinustu 14-15 árin áður
en Heimaeyjargosið lagði húsið í
rúst. Á þessum árum fjölgaði enn
íbúum í Eyjum, voru 4425 árið
1958, þegar Birgir keypti húsið, en
voru orðnir í 5179 í árslok 1972.
Vöxtur bæjarfélagsins var því
stígandi, og Steinholt setti svip
sinn á miðbæinn eins og það hafði
gert frá upphafi. Húsið hélt áfram
að hýsa fólk á öllum hæðum, þótt
eigandinn væri löngum búsettur á
öðrum stað í bænum. Fjölskyldur
bjuggu á mið- og efri hæð, en
vertíðarfólk, oftast Landeyingar úr
sveit eigandans, í kjallaranum.
Steinholt var byggt af miklum
stórhug og var tímans tákn um
verðandi byltingu í samfélaginu.
Allir þrír eigendur hússins voru að-
komumenn sem og margir leigj-
endur þeirra, fólk sem leitaði út í
Eyjar, þar sem framtíðardraumar
þess gátu ræst. Þar var eftirspurn
eftir vinnandi höndum, hægt að
eignast hús og híbýli, fjölskyldur
og vini, og margir festu þar rætur.
Seinasti eigandinn, Einar Birgir, er
enn á lífi, búsettur í Eyjum.
Steinholt var heimili fjölmargra
fjölskyldna og einstaklinga á með-
an það stóð í rúm 60 ár. Húsið upp-
fyllti fjölmargar myndir orðsins
„heimili“ í íslenskri tungu. Margir
tugir manna bjuggu undir þaki
hússins á æviskeiði þess og ekki
óalgengt, að fjöldi heimilisfólks á
öllum hæðum væri a.m.k. á annan
tuginn á sama tíma. Rekinn var
félagsbúskapur í húsinu fyrstu ára-
tugina, þar sem fjölskyldur og ein-
staklingar á öllum hæðum deildu
sameiginlega híbýlum, kömrum,
eldhúsi og þvottaaðstöðu.
Þá var Steinholt meira en heimili
fyrir fjölskyldur eigendanna, því
húsið var einnig gistiheimili fyrir
fjölmarga, sem áttu leið hjá í lengri
eða skemmri tíma. Húsráðendur
buðu upp á húsaskjól og/eða fæði,
ef eftir því var leitað.
Á tímum fábreytni varð heim-
ilisfólk að leita hvert til annars að
skemmtan, og var m.a. spilað, leik-
ið og sungið. Nágrannar og vinir
leituðu eftir félagsskap í Stein-
holt, sem gegndi því sannarlega
hlutverki félagsheimilis, sem bauð
uppá afþreyingu og samveru.
Loks kviknaði sífellt líf innan
veggja hússins, en þar fæddust
a.m.k. 22 börn, flest á fyrri hluta
og um miðbik aldarinnar, og húsið
stóð þá jafnvel undir nafni sem
fæðingarheimili!
En Steinholt var meira en heimili,
sem bauð upp á húsaskjól, fæði og
klæði. Húsið var í raun heilt sam-
félag, spegilmynd af því umhverfi,
sem það var hluti af. Fólk af öllu
tagi átti þar leið um á æviskeiði
þess, fólk með alls kyns tengsl
út í atvinnulífið. Útgerðarmenn,
sjómenn, fiskvinnslufólk; fólk
tengt aðalatvinnuveginum, sjáv-
arútvegi, bjó þar um sig til lengri
eða skemmri tíma. Sumir höfðu
einnig tengsl við landbúnaðinn,
nautgripa- og sauðfjárrækt var
stunduð frá Steinholti, þótt í litlum
mæli væri. Verslunar- og skrifstofu-
fólk, greiðasölufólk, smiðir á tré og
skó, kaffibrennslu - Karl, bólstrari,
bakari, rakari og bankastarfsmenn,
húsmæður, húsfrúr og vinnustúlk-
ur auk allra barnanna. Samfélagið
í Steinholti var fjölbreytt og litríkt
eins og Eyjasamfélagið sjálft.
Í lok mars 1973 var hraunið úr
Heimaeyjargosinu farið að nálg-
ast Steinholt óðfluga. Húsin fyrir
austan það létu undan glóandi
hrauninu eitt af öðru. Þegar kom
að Steinholti, kviknaði í því, og
eldtungur léku um það stafna á
milli. Seinasti eigandi hússins stóð
þögull á vikurhrúgu og horfði á
það brenna. Á skömmum tíma var
Steinholt horfið og öll merki önnur
um fólkið, sem þar lifði og starfaði.
Síðasti eigandi Steinholts, Einar
Birgir Sigurjónsson, á árabilinu
1958-1973, og seinasti fjár-
bóndinn í miðbæ Heimaeyjar?
Einar Birgir Sigurjónsson í miðri röð ásamt stórfjölskyldu sinni.
vinstra megin við hann eru systir hans Kristín og hennar maður,
Jón, sem fluttu á efri hæð Steinholts í kjölfar kaupa Birgis á húsinu.
Eldri hjónin í fremri röð eru foreldrar Birgis, hjónin frá Sólheimum.
Steinholt brennur í lok mars 1973 vegna öskubings sem þrengdi að húsinu. Myndin er tekin suðaustan
við húsið á svipuðum stað og sú sem tekin var á fermingardegi Kidda.
M
yn
d:
S
ig
ur
ge
ir
J
ón
as
so
n.