Fylkir - des. 2019, Blaðsíða 21

FYLKIR - jólin 2019
°
°
21
Enn eltir óheppnin
ungverjana
Þegar brottförin er ákveðin safnast
Ungverjarnir saman í Reykjavík. Af
einhverjum ástæðum fer Laszlo
gamli ekki inn til Reykjavíkur fyrr
en á síðasta degi; kannski þurfti
hann að ganga frá málum í Ytri-
Njarðvík. Hann fer svo brottfarar-
daginn með dóttur sinni, Adél, og
tengdasyni eftir hinum nýopnaða
steypta Keflavíkurvegi, en þau ætl-
uðu að kveðja fjölskylduna. Adél
hafði þá eignast barn.
Þetta er snemma morguns, 11.
okt. 1963. Tíminn segir svo frá
að þá hafi orðið harðar árekstur.
Ungversk kona [Adél] og Júgóslavi
[smabýlismaður hennar, Slobodan
Mazibrada] hlutu alvarleg meiðsl
og liggja bæði á Landakotsspítala.
Síðar segir: „Í aftursæti bifreiðar-
innar var Horváth, faðir Adél. Hann
kvartaði um eymsl í hægri hand-
legg. Þau voru öll flutt á slysavarð-
stofuna.“ Laszlo gamli kemst þó til
skips og fylgir fjölskyldu sinni utan.
Eftir þetta er unga barnið hennar
Adél tekið með til Ungverjalands
enda gat móðirin ekki annast það
eftir slysið og ólst það upp þar
fram á táningsár en fluttist svo til
móður sinnar í Bandaríkjunum.
Þessi brottför Ungverjanna vekur
athygli Þjóðviljans og er ekki
laust við að menn þar á bæ brosi
í kampinn. A.m.k. segir í í forsíðu-
frétt 15. okt. 1963: „Flýðu ̦við-
reisnina̦ – til Ungverjalands!“ Þar
segir m.a. „að þrír af hverjum fimm
Ungverjum er hingað flýðu 1956
væru „flúnir“ frá Íslandi. Er þetta
einhver þyngsti áfellisdómur sem
viðreisnarstjórnin gat hlotið“ því
þetta muni vera hærra hlutfall en
annars staðar. „Fjórtán Ungverjar
hafa snúið aftur heim til Ungverja-
lands og tekið með sér börn, sem
hér eru fædd“, þ.e. fimm á undan
hópnum sem fór með Gullfossi.
Þessi útlegging Þjóðviljans vekur
nokkra hneykslan og er skrifað
um hana í Alþýðublaðið. Blaða-
maðurinn („Úhjv.“) svarar fyrir sig
undir fyrirsögninni: „Ættjarðarást
eða landflótti? og segir að brottför
svo margra Ungverja sé dómur yfir
efnahagsástandinu á Íslandi, sem
í henni felst“. Og blaðamaðurinn
spyr: „Valdi dr. Gunnlaugur á sínum
tíma Ungverja hingað eftir því
hvað ættjarðarást þeirra var heit?“
– Svona var pólitíkin á þessum
tíma.
Ríkisborgararéttur
vorið 1963.
Tæpur helmingur ungversku
flóttamannanna frá 1956 festi hér
rætur og bjó hér upp frá því. Eftir
því sem best er vitað hefur þeim
öllum vegnað vel, þeir hafa reynst
nýtir borgarar, gengið í hjóna-
bönd, ýmist innbyrðis eða með
Íslendingum, og eignast fjölda af-
komenda. Stebbi Ungverji er gott
dæmi um það, en svo var einnig
um marga í Reykjavík, á Suður-
nesjum, Akranesi, Húsavík og e.t.v.
fleiri stöðum.
Árið 1963 fengu 18 ungverskir
flóttamenn íslenskan ríkisborgara-
rétt. Af því er nokkur saga.
Íslenskan ríkisborgararétt geta
erlendir menn öðlast eftir almenn-
um reglum laga, en jafnframt er
flutt árlega frumvarp á Alþingi
„um veitingu ríkisborgararéttar“
til handa mönnum sem fullnægja
ekki almennum skilyrðum laga en
hafa einhverja sérstöðu eða sér-
staklega stendur á um (gott dæmi
er Bobby Fischer skákmaður.)
Þingið hefur að vísu komið sér upp
ákveðnum viðmiðunarreglum,
sem þó er oft vikið frá í einstaka
tilfellum.
Þegar slíkt frumvarp er flutt á
þinginu 1962-63 voru þar auk um
40 annarra nafna 18 ungverskir
flóttamenn sem höfðu búið hér
á sjöunda ár, sótt um réttinn
og höfðu hug á að ílendast hér.
Allt gengur fyrir sig að venju og
málið vekur ekki athygli fyrr en sá
gamli róttæklingur frá Siglufirði,
Gunnar Jóhannsson, flytur tillögu
um að fella alla 18 ungverskur
flóttamennina úr frumvarpinu.
Einar Olgeirsson, formaður Sósíal-
istaflokksins, styður tillöguna með
ræðu og við atkvæðagreiðslu virð-
ast þingmenn Alþýðubandalags-
ins greiða henni atkvæði. „Rökin“
voru þau að Ungverjarnir upp-
fylltu ekki vinnureglur þingsins
(sem oft hafði þó verið vikið frá).
Því var svarað svo að hingað hefði
þetta flóttafólk komið á vegum
stjórnvalda, því hefðu verið gefin
ákveðin fyrirheit og í gildi væri al-
þjóðasamningur um flóttamenn
sem gerði ráð fyrir því að gata
þeirra væri greidd eftir föngum til
að öðlast full þegnréttindi.
Það sem vekur athygli í um-
ræðum og skjölum er viðhorfið til
flóttamanna og til Ungverjanna
sérstaklega: Gunnar Jóhannsson
segir m.a. „Það er á flestra vitorði,
að sumt af hinu ungverska flótta-
fólki hefur ekki kynnt sig neitt sér-
staklega vel. Virðist jafnvel sem
þetta fólk hafi átt örðugt með að
samlaga sig íslenzkum staðhátt-
um. Hegningarvottorð einstakra
umsækjenda eru ekki í sem bezta
lagi. Af skiljanlegum ástæðum hef-
ur enginn umsækjendanna nein
hegningarvottorð frá heimalandi
sínu.“ Þessari staðhæfingu mót-
mælir framsögumaður nefndar-
innar sem röngum; og svo er eftir
því sem best er vitað. Og hvers
virði væru hegningarvottorð frá
ógnarstjórninni í Ungverjalandi?
– Og Einar Olgeirsson segir: „Hins
vegar er það vitanlegt, að það
ganga kvartanirnar og hafa jafn-
vel komið í borgarablöðunum hér
út af ýmsum þessara Ungverja, út
af því, hve létt þeim sé að grípa til
hnífsins í sambandi við slagsmál
og annað slíkt í verstöðvunum hér
suður frá.“ Hér hljóta þeir Einar og
Gunnar að hafa í huga ungversku
flóttamennina í Eyjum, en þess er
þá að gæta að enginn þeirra sótti
um ríkisborgararétt þá, né stóðu
nöfn þeirra á þingskjalinu. Engum
sögum fer af neinum vandræðum
af ungverska flóttafólkinu annars
staðar á landinu. Allt er þetta svo
einkennilegt, orðalag skrýtið og
fordómafullt, að maður spyr: Var
Sovéthjartað enn svona heitt, eða
var kippt í gamla spotta? Slíkt
hefði ekki getað gerst fimm árum
seinna (1968).
Ríkisborgararéttur 1965
Enginn flóttamannanna úr Eyjum
er á listanum 1963; þau eru flest á
heimleið. Það er ekki fyrr en tveim
árum síðar að nöfn tveggja þeirra
eru tekin í sams konar frumvarp:
„10. Horváth, Adél, þjónustustúlka
í Ytri-Njarðvík, f. í Ungverjalandi 2.
ágúst 1941.“ Hún var tvíburasyst-
irin á Hásteinsveginum, komin í
sambúð og vildi vera áfram á Ís-
landi. Hún fluttist síðar með þá-
verandi manni sínum til Banda-
ríkjanna og lifir enn, fjögurra barna
móðir.
„16. Juhasz, Istvan, verkamaður
í Vestmannaeyjum, f. í Ungverja-
landi 11. febrúar 1935“ - sá sem
síðar fékk nafnið Stefán Jóhanns-
son, en alltaf kallaður „Stebbi Ung-
verji“. Hann giftist Kristínu Þórðar-
dóttur frá Grundarfirði þegar 1958.
Þau keyptu Norðurgarð 1963 og
bjuggu þar æ síðan, eignuðust sjö
börn. Kristín lést í bílslysi 1984 en
Stefán dó 2004. Hann þótt sérstak-
lega duglegur maður og fjölhæfur,
við múrverk og málun, en vann
lengst af í Fiskiðjunni. Allir sem
honum kynntust bera honum vel
söguna.
Auk þess voru tveir aðrir ung-
verskir flóttamenn á listanum,
svo að samtals voru þá 22 flótta-
menn komnir með íslenskan ríkis-
borgararétt. Vera má að einhverjir
þeirra hafi bæst við síðar.
Eins og áður greinir fóru 14 Ung-
verjar heim á ný. Tveir létust hér á
landi, fjórir fluttust til Ástralíu, tveir
til Þýskalands og einn til Sviss. Ekki
er vitað hvað varð um 5-7 þeirra.
Hvernig vegnaði „vestmann-
eyingunum“ í ungverjalandi?
Þegar fjölskyldurnar úr Eyjum
koma aftur til Ungverjalands
verður þrautaráðið að fara á ný á
heimaslóðir, til Putnok, og raunar
síðar nágrannabæjarins Banréve.
Hafi þau gert sér vonir um að fá
eitthvað af eignum sínum aftur
brást það hrapallega; slíkt var ekki
í boði. Og gamla húsið þeirra var
í algerri niðurníðslu, þau félaus.
Faðir Istvans Duzsiks skýtur yfir
þau skjólshúsi meðan þau reyna
að koma undir sig fótunum á ný.
Ekki varð líf þeirra dans á rósum,
en karlmennirnir fengu vinnu,
fjölskyldurnar húsnæði og smám
saman urðu þau bjargálna. Allt er
þetta fólk látið, en stutt síðan Istv-
an (Stefán), faðir Erzsebetar yngri,
lést. Af fimm börnum Istvans og
Erzsebetar eldri, eru tvö látin: Stef-
án yngri (f. 1953) dó voveiflega um
fimmtugt og Laszlo yngri Duzsik,
sem fæddist í Vestmannaeyjum
1957, lést í slysi aðeins 19 ára.
Kyssti jörðina
Erzebet í Bjarma, litla stúlkan sem
svo margir muna enn, giftist og
eignaðist þrjár dætur í Ungverja-
landi og einn son sem lést á barns-
aldri. En hjónabandið var ekki
farsælt. Hún þráði alltaf að komast
aftur til Íslands. „Ég hugsaði til Ís-
lands á hverju kvöldi þegar ég
lagðist til svefns.“
Þegar svo járntjöld og múrar
falla 1989-1991 ákveður Atila,
móðurbróðir Erzebetar, sem bjó
giftur maður í Banréve, að freista
gæfunnar á ný. Hann fer til Íslands,
er í nokkur ár frá hausti og fram
á vor og vinnur í Vinnslustöðinni,
býr í verbúðunum með konu sinni
og stundum syni, og safnar meiri
peningum en hann hafði nokkru
sinni áður séð, kaupir sér bíl, gerir
upp hús sitt í Ungverjalandi og þar
býr hann nú við sæmileg efni. Og
systurdóttir hans, Erzebet, lætur
drauma sína rætast, hikar ekki,
skilur við mann sinn og fer með
dætur sínar þrjár til Íslands. „Ég var
svo glöð þegar ég var lent á Íslandi
og var á leiðinni af flugvellinum, að
ég bað bílstjórann að stoppa, fór
út, kraup niður og kyssti jörðina.“
Þær mæðgur fara til Vestmanna-
eyja, eru fyrst í stað í kjallaranum
hjá Stefáni í Norðurgarði en flytjast
svo í litla íbúð niður í bæ. Erzsebet
vann í Vinnslustöðinni fáein ár en
síðan ákveða þær mæðgur að flytj-
ast til Keflavíkur þar sem Erzsebet
var líka kunnug frá fyrri árum. Þar
fær hún húsnæði og vinnu, bæði
fyrir sig og dæturnar. Nokkru síðar
kynnist hún sjómanni. „Við fórum
að spjalla saman og þá kom í ljós
að hann hafði verið vinur Atila
þau þrjú ár sem hann var í Njarð-
vík, og minnist þess hve Atila var
flottur strákur og átti flottan bíl!“
Úr urðu frekari kynni og nú búa
þau saman í Keflavík, Erzsebet og
Marteinn Webb, sem fæst nú við
beitningu, og þar eiga þau fallegt
heimili og líður vel. Tvær dætur
Erzebetar, María og Kristína, giftust
amerískum hermönnum og flutt-
ust með þeim til Bandaríkjanna, en
ein þeirra, sem líka heitir Erzsebet,
býr í Sandgerði og er gift þar ung-
verskum manni og á þrjú börn.
„Ég er Íslendingur“ segir Erzse-
bet, litla stúlkan í Bjarma. „Hér á ég
heima, og vildi raunar aldrei fara!“
Hún talar nær fullkomna íslensku,
eins og hún gerði þegar hún fór
burtu 1963; og var fyrst nær mál-
laus í Ungverjalandi, en svo hvarf
íslenskan og vaknaði ekki aftur fyrr
en áratugum síðar. Þau Erzsebet
og Marteinn heimsækja alloft ætt-
menn og vini í Ungverjalandi, þar á
meðal Atila sem er allvel mæltur á
íslensku.
Svona getur lífsvegurinn orðið
hlykkjóttur, og á ekki síst við um
flóttamenn, - sem nú fá meiri at-
hygli en nokkru sinni fyrr. Stórvel-
daátök skapa einstaklingum örlög,
hið stóra birtist í hinu smáa og hið
smáa má líka spegla í hinu stóra.
Erzsebet duzsik, „Elísabet“, litla stelpan í Bjarma (1957-1960), nú
húsmóðir í Keflavík.
Erzebet yngri, f. 1950, með systur sinni, Adél, og móður, Erzsebet
eldri. Myndin er tekin í Njarðvík skömmu áður en fjölskyldan flutt-
ist til ungverjalands á ný 1963. Erzebet yngri var almælt á íslensku
og vildi hvergi fara.
Juhasz Istvan, Stefán Jóhannsson, Stebbi ungverji (1935-2004).
Hann var hermaður 1956 þegar hann slóst í för með Horváth- og
duzsik-fjölskyldunum og flúði frá Norðaustur-ungverjalandi til
vínarborgar og áfram til Íslands og loks vestmannaeyja. Hann bjó
fyrst á Hásteinsvegi 7 en fluttist fljótlega þaðan með konuefni sínu,
Kristínu Þórðardóttur frá grundarfirði. Þau eignuðust sjö börn og
bjuggu lengst af í Norðurgarði. Stebbi var einstaklega duglegur og
fjölhæfur maður, vann lengst í Fiskiðjunni. Hann varð vestmanney-
ingur til æviloka, sá eini flóttamannanna í Eyjum.
M
yn
d:
S
ig
ur
ge
ir
J
ón
as
so
n.