Fylkir - des. 2019, Blaðsíða 18

18 FYLKIR - jólin 2019
°
°
fyrir. Þau fylgdust með framvindu
mála í október og nóvember 1956.
Skyndilega óku sovéskir skrið-
drekar með hermenn inn í litla
bæinn þeirra, Putnok. Börn og full-
orðnir söfnuðust saman í hóp við
aðalveginn til að sjá drekana og
hermennina og fylgjast með því
sem fram fór. Allt í einu stöðvaði
einn skriðdrekinn ferð sína, og
sneri byssuhúsinu að hópnum.
Erzsebet yngri, þá 6 ára, segist hafa
stirðnað af hræðslu og vissi ekki
hvað beið sín. „Þeir ætla að drepa
okkur“ hrópaði mamma hennar.
Eftir orðaskak milli hermannanna
virtist sem einum þeirra tækist
að afstýra blóðbaði, skriðdrekinn
sneri frá og hópurinn andaði létt-
ara. Hermenn voru víða á vappi,
létu ófriðlega, nauðguðu stúlkum
og fólk var mjög hrætt. Blóðbað
verður í Búdapest, 3000 manns
falla í valinn, 30 þúsund manns
liggja særðir, og hin nýja stjórn
Kadars lætur myrða 400 manns,
þar á meðal forustumenn upp-
reisnarinnar (Maleter hershöfð-
ingja, og rjúfa svo síðar grið á
Nagy og láta hengja hann). Um 20
þúsund manns eru sett í fangelsi.
Eftir þessa atburði og þegar ljóst
er hvert stefnir grípur fullkomin
örvænting um sig og fólk fer að
streyma að landamærum Austur-
ríkis.
Horváth- og Duzsik-fjölskyldan
tekur sig upp af ótta um líf sitt,
yfirgefur hús sitt og eignir, slátrar
bústofni og leggur á flótta. Þau
komast með lest þvert yfir Ung-
verjaland í átt að landamærum
Austurríkis, sennilega um 400 km
leið. Síðasta hluta leiðarinnar fara
þau gangandi, mest um nætur
og í rökkri, um skóglendi og maís-
akra þar sem stönglarnir skýla full-
vöxnum manni. Þau fara hljóðlega,
varast jarðsprengjur og „fölsk“
landamæri. Ungverskir og sovéskir
hermenn voru víða á kreiki og
fangelsi eða bani búinn ef þau
næðust. Bændur skutu skjólshúsi
yfir flóttafólkið en stundum urðu
þau að hírast undir berum himni.
Veðrátta þessa nóvemberdaga var
betri en venja var til.
Austurrískir landamæraverðir tóku
flóttamönnunum vel, hlúðu að
þeim og greiddu götu þeirra til
Vínarborgar þar sem þau dvöldust
um skeið í flóttamannabúðum
sem komið hafði verið upp fyrir
Ungverjana.
Þegar líður að jólum kemur svo
tilboð um að fara til Íslands. Þeim
leist vel á það land, frjálst og án
herskyldu! Þau kveðja flótta-
mannabúðirnar við Vínarborg 22.
desember.
viðtökurnar í Eyjum
Þegar mesta samúðarbylgjan er
liðin hjá og hinar hlýju móttökur
hjá Helga Ben. og öðrum Eyja-
mönnum, - þeim svo sannarlega
til sóma, - og hversdagsleikinn fer
að setja svip sinn á líf flóttamann-
anna, þeir komnir í vinnu og ætlast
er til þess að þeir sjái sér farborða,
tekur margt í fari þeirra að vekja
undrun og jafnvel nokkra furðu
bæjarbúa. Skilningur og þolin-
mæði dvínar. Á árinu 1959, eftir
rúmlega tveggja ára dvöl, slettist
alvarlega upp á vinskapinn milli
Horváth-hjónanna á Hásteins-
veginum og Helga Benedikts-
sonar; Laszlo taldi sig hlunnfarinn
í launum og viðskiptum. Páll,
sonur Helga, segir hins vegar að
umgengni Ungverjanna hafi verið
slæm, sóðaskapur og kvartanir hafi
borist frá nágrönnum, þau ekki
greitt leigu, jafnvel tengt rafmagn
„fram hjá“, alls konar vanræksla
orðið o.s.frv. Svo fer að Helgi segir
þeim upp leigunni enda flestir
komnir í vinnu annars staðar en
hjá honum.
„Forða oss frá vinum vorum“
En Ungverjarnir sitja sem fastast
á Hásteinsveginum. Fær þá Helgi
uppkveðinn útburðardóm yfir
þeim og um mánaðamót febrúar-
mars 1960 eru þau borin út. Þau
taka þá til bragðs að hreiðra um
sig í portinu við húsið á Hásteins-
veginum; kveikja bál til að hlýja sér
og elda sér súpu og mat. Margir,
sem áttu leið fram hjá, urðu furðu
lostnir og þessi atburður hefur
greypst í minni þeirra. Nokkrir
komu til að sýna Ungverjunum
stuðning. Endirinn verður sá að
góðviljaðir menn bjóða fram að-
stoð sína, og voru þar sérstaklega
nefndir Jóhannes „pól.“ Albertsson
í London og Ketill Brandsson sem
raunar hafði reynst flóttafólkinu
með afbrigðum vel allt frá upphafi.
Bæjaryfirvöld, framfærslunefnd
og barnaverndarnefnd hafa engin
afskipti af málinu að því er séð
verður. Loks fá Ungverjarnir inni
í Stakkagerði sem þá stóð autt, í
eigu Guðmundar Böðvarssonar
trésmiðs. Austurendinn hafði
skemmst nokkuð í bruna, og ætl-
unin var að rífa húsið. Þangað flyst
Horváth-fjölskyldan þegar Laszlo
gamli hefur standsett húsið svo
að það sé íbúðarhæft, eða vestari
hluti þess. Þar eru þau vetrarlangt
og fram á sumar 1960.
Allt er málið lagt Helga Bene-
diktssyni út á versta veg, enda
maðurinn umdeildur, bæði í við-
skiptum og pólitík. Í Fylki í mars
1960 birtist greinin „Útburður“ og
þar er atburðum lýst Helga mjög
í óhag og honum brugðið um
„mannúðarleysi“ og allt útburðar-
málið sagt hið „hörmulegasta“
þegar málavextir eru metnir og
flóttamenn eiga í hlut. Helgi er
talinn hafa brugðist því fólki sem
hann hafi miskunnað sig yfir í
fyrstu og beri því vissa skyldu
gagnvart því. Loks segir greinar-
höfundur: „Mættu Ungverjarnir
ekki segja hátt og í hljóði: Forða
oss frá vinum vorum?“
Vera má að áfellast megi Helga
fyrir þessi hörðu viðbrögð, en
þessi orð sýna líka heiftina í hans
garð. Vissulega átti hann ýmsar
málsbætur. Og hver var ábyrgð
bæjaryfirvalda í málinu; lá hún hjá
Helga einum?
Margar sögur verða til og
ganga enn
Þegar Eyjamenn, sem enn muna
ungversku flóttamennina, eru
spurðir um þá færist oft bros yfir
menn og margir kunna kátlegar
og skrýtnar sögur um flóttamenn-
ina í þessu framandi umhverfi. Þær
verða ekki endursagðar hér – aðr-
ar en þær sem vöktu þjóðarathygli
og komust á síður dagblaða. Þetta
eru sögur um húshald þeirra, með-
ferð ungbarna, klæðnað, sumir
hafi verið óeðlilega skapheitir,
en líka sögur um hnupl á skóm,
úr kartöflugörðum og að eignar-
rétturinn hafi ekki verið virtur út í
æsar, misheppnaðar tilraunir til að
fá þá í fótboltann því að hann var
þjóðaríþrótt Ungverja, þeir heims-
meistarar og Puskas hinn ung-
verski frægasti knattspyrnumaður
heims; aðeins Stebbi Ungverji
komst í fótboltalið og var mark-
maður hjá Þór. Atast var í Ungverj-
unum, krökkunum strítt, og er sá
sem hér lemur lyklaborð, þá 8-10
ára gamall, ekki saklaus af þeim
ósóma, fremur en aðrir í krakka-
stóðinu í miðbænum, í nágrenni
Bjarma við Miðstræti. – Atila segir
síðar í viðtali að þeim Ungverjum
hafi þótt vera bil á milli þeirra og
Eyjamanna, ekki fjandskapur en
skilningsleysi og vanþekking á
menningu þeirra og aðstæðum;
fáfræði sem átti rætur í einangrun
Eyjasamfélagsins að hans mati.
Bruggað og selt
Á þessum árum var héraðsbann
í Eyjum, engin áfengisverslun í
bænum, en vín keypt í ábyrgðar-
kröfu frá ÁTVR í Reykjavík, oft í
stórum skömmtum. Eins og nærri
má geta varð oft vínþurrð í land-
legum í svo stórri verstöð og þá
gat verið gott að „eiga kröfu“ (á
pósthúsinu). Margir björguðu sér
líka með heimilisiðnaði í kjallar-
anum hjá sér, „lögðu í“ og suðu
gambrann (mysuna), en mest til
eigin nota og handa kunningjum.
Bruggun og vínsala var refsiverð
að lögum. Þetta hefur sjálfsagt
komið Ungverjunum á óvart, þeir
voru í aldaraðir vanir vínrækt og
settu vín sín á markað eða seldu
hverjum sem var. Þeir sáu fljótt
að hér væri búhnykk að hafa og
aukatekjur eins og heima, tóku
að brugga eftir sínum aðferðum
og selja. Ekki leið á löngu áður en
þessi ólöglega starfsemi komst
upp og voru Ungverjarnir kærðir
og fengu dóm. Þetta þykja ekki
alvarlegar syndir nú, en svo var í
þá daga.
Dagblöðin birta stórar fyrirsagnir
og er ekki alveg laust við að meira
sé gert úr málinu en ef reykvískur
leigubílstjóri ætti í hlut.
„Ungverjar, búsettir í Eyjum,
dæmdir fyrir brugg.“
Þar segir að tveir Ungverjar í Vest-
mannaeyjum (Horváth-feðgar,
Laszlo og Atila) hafa verið teknir
fyrir að brugga og selja. Fréttir af
þessari starfsemi hafi borist út
meðal manna í Eyjum og „hófust
brátt allmikil viðskipti, sem döfn-
uðu með degi hverjum“.
Það sem gerði fréttina skemmti-
lega var undirfyrirsögnin:
„Þeir kærðu sjálfir til lögreglunnar
fyrir svik í viðskiptum.“
Þar er sagt að svo hafi borið við
„dag nokkurn eftir að degi var tek-
ið að halla og rökkur færst yfir, að
tvo viðskiptavini bar að víngarði
Ungverjanna og var beðið um
tvær flöskur af bruggi. Greiðslan
var innt af hendi þarna í rökkrinu
með 500 kr. seðli og fannst Ung-
verjunum það konungleg greiðsla.
En vei! Þegar þeir brugðu seðl-
inum skömmu síðar upp að ljós-
inu var fimmhundruðkallinn ekki
annað en mórauður bréfsnepill,
klipptur út úr umbúðapappír.
Þetta fannst Ungverjunum sví-
virðilegur hrekkur og til þess að ná
sér niðri á sökudólgunum kærðu
þeir málið fyrir bæjarfógetanum.
Þannig hafi málið komist upp. –
Nú hafa báðir Ungverjarnir verið
dæmdir fyrir áfengisbrugg, en ekki
er getið hvort hafst hefir upp á við-
skiptavinum þeirra tveim.“
Þessi lífseiga saga um að Ungverj-
arnir hafi kært svik í ólöglegum
viðskiptum sínum fær þó ekki
stuðning í réttarskjölum. Þar
kemur fram að „svikin“ fólust í því
að þegar Atila hafði eitt sinn um
miðnætti afhent viðskiptavinum
tvær flöskur, eftir að þeir höfðu
sýnt honum í veskið sitt, ýttu þeir
honum inn fyrir hurðina og hlup-
ust á brott með feng sinn. - Ekki er
þó útilokað að báðar sögurnar séu
sannar og að það hafi þá verið Istv-
an Duzsik í Bjarma sem fékk „um-
búðarpappírinn“ og síðan hlaupið
til lögreglunnar í bræði sinni og
kært svikarana, en um það eru ekki
heimildir.
Allir hinna fullvöxnu Ungverja
virðast hafa fengist við bruggun,
og notað til þess ungverska að-
ferð, soðið mysu í stórum bala
með loki yfir en sett undir skál
sem áfeng gufan draup í. Imre er
ekki kærður fyrir bruggun heldur
vínsölu, en Stebbi leggur í heima
í verbúðinni. Þegar gamli Laszlo,
sem stendur mest í viðskiptunum,
er kærður í árslok 1958 neitar hann
harðlega allri „sök“ en sonur hans
vill engu skrökva. Það er ekki fyrr
en sá gamli hefur setið einn sólar-
hring í gæsluvarðhaldi að hann
viðurkennir allt saman og fær
dóm. En hann lætur þetta sig engu
skipta og heldur iðju sinni áfram,
en af meiri gætni. Zsanet húsfreyja
sér um fjármálin.
Lögreglan fór einu sinni í Bjarma
til Duzsik-fjölskyldunnar (og á fleiri
staði) til að kanna hvort þar væru
ólögleg skotvopn. Svo reyndist
ekki vera, en við þá leit kom í ljós
mikill mysu-bali í eldhúsinu. Lög-
reglan ætlaði að sönnu að taka
balann, en þá kippti húsmóðirin
á móti til þess að spilla sönnunar-
gagninu, og helltist þá allt gumsið
bæði yfir hana og laganna verði.
Hrakfallasaga í útgerð
Ungverjarnir reyndu að bjarga sér
í nýjum heimkynnum með fleiri
ráðum en víngerð og sölu. Eins
og öðrum dugandi mönnum í
Eyjum fannst þeim rétt að láta til
sín taka í útgerð. Ekki er þó vitað
til þess að þeir hafi fengið neina
tilsögn eða neinn fundið til þeirrar
skyldu gagnvart þeim. En tiltækið
var kannski álíka bjartsýni og að ís-
lenskur sjómaður hæfi án tilsagnar
maísrækt á sléttum Ungverjalands.
Dagblöðin segja frá því í janúar
1959 að nýlega hafi sex Ung-
verjar í Eyjum myndað með sér
útgerðarfélag, keypt trillu og hafið
róðra. Trillubátar fengust á lágu
verði enda höfðu handfæraveiðar
brugðist ár eftir ár. Það mun hafa
verið Birgir Sigurjónsson á Sól-
heimum sem seldi þeim trilluna.
Síðan koma sögurnar sem lengi
hafa lifað: Í einum fyrsta róðrinum
var sagt að Ungverjunum hefði
þótt krókur að fara fyrir Heimaklett
á heimstími og viljað stytta sér
leið. Þeir tóku því stefnuna á Eiðið,
en sigldu bátnum þar í strand og
laskaðist trillan talsvert. Farið var
að óttast um þá og bátur sendur
að leita þeirra og kom þá í ljós hvar
trillan var. „En af áhöfninni er það
að segja að hún komst í land og
komu Ungverjarnir fótgangandi
heim til sín um kvöldið.“
Og enn hélt fjörið áfram. Þegar
búið var að laga bátinn fóru Ung-
verjarnir aftur í róður og lögðu
fimm línubjóð en láðist að setja
belg við þau, svo að heila „klabbið"
sökk til botns. Með aðstoð góðra
manna (Sveins Hjörleifssonar í
Skálholti o.fl.), sem slæddu eftir
línunni, náðist hún upp að nýju.
Síðan segir: „Þegar komið var með
hana til lands um kvöldið, settust
Ungverjarnir, þ.á m. 2 konur, undir
ljósker úti á götu við að dytta
að veiðarfærunum, greiða þau
sundur og beittu um leið.“ Hefur
Vestmanneyingum ekki þótt þetta
björguleg útgerð, né sá háttur
þeirra að koma jafnan siglandi
heim í hádegismat, og ekki síður
Fjögur hinna fullorðnu ungverja, talið frá vinstri: Imre Bácsi, Adél,
Zsanet og Erzsbet eldri. Myndin gæti verið tekin á Stakkagerðist-
úninu um 1960. Imre hvarf skömmu síðar og ekki vitað með vissu
um örlög hans. Zsanet Horváth (amma) er hér með dætur sínar,
Adél og Erzsebet duzsik, húsfreyju í Bjarma.
Horváth-hjónin, Laszlo og Zsanet, með dóttur sinni, Adél. Myndin er tekin á góðviðrisdegi inn í Friðar-
höfn, sennilega sumarið 1958.