Fylkir - des. 2019, Blaðsíða 19

FYLKIR - jólin 2019
°
°
19
að binda stundum trilluna fast við
bryggju á flóði.
Trillan strandar við
Landeyjasand. ungverjarnir
taldir af
Ekki líður á löngu þangað til ung-
versku útgerðarmennirnir komast
aftur í fréttirnar. Í mars 1959 eru
þeir á veiðum á trillu sinni, en koma
ekki að landi á eðlilegum tíma, svo
að farið er að óttast um þá. Blaðið
Vísir slær upp baksíðufrétt: UNG-
VERJA LEITAð Á SJÓ OG SÖNDUM
Í NÓTT. Haft er eftir fréttaritaranum
að þeir séu nú taldir af. Er Ungverj-
arnir fóru í róður mun sjóveður
ekki hafa verið gott og reyndir
menn á bryggjunni heldur latt þá
til að fara út. Þeir hafi ekki sinnt
þeim heilræðum frekar en öðrum
um sjósókn sína. Alls fóru þrír á
trillunni. Tveir þeirra voru búnir
til að fara í róður, „en þegar trillan
var að leggja frá landi stökk ungur
piltur, einnig Ungverji, um borð“
segir Vísir. „Var hann í sparifötum
sínum, bláum buxum og hvítri
skyrtu og þótti Eyjaskeggjum það
ekki heppilegur búningur til að
fara á skak. … Ási í Bæ, sem einnig
var á sjó þennan dag, sá til Ung-
verjanna um þrjú leytið suðaustur
af Elliðaey, suðaustan vindur en
ekki hvasst.“ En þegar veður fór
versnandi og leið fram á kvöld
og Ungverjarnir voru ókomnir
að landi var farið að óttast um þá
og Slysavarnafélagið sett í málið.
Varðskipið Þór fór þá að leita milli
lands og eyja með kastljósum á
öllu svæðinu, alveg upp í brot á
Landeyjasandi og austur um. Ekki
voru taldar nokkrar líkur á því að
þeir hefðu getað lent uppi á Sandi
í slíku haugabrimi og 8 vindstig-
um. Bændur voru vaktir upp um
miðja nótt, en leit var erfið því að
vegir og sandar voru ófærir bílum
og því farið á hestum um fjörurnar.
Ekkert sást nema brimskaflarnir
við ströndina við „þungan sífelld-
an nið hafsins“. Var leitað fram á
dag en ekkert fannst.
Kraftaverkið
Víkur þá sögunni að Ungverjunum
á trillunni. Þegar á daginn leið
og línudráttur búinn bilar vélin í
bátnum og þeir koma henni ekki
í gang aftur. Rak þá nú undan sjó
og vindi og vissu þeir ekki hvar
þeir voru staddir. Höfðu þeir ekki
hugmynd um að verið væri að
leita þeirra. Þeir sáu leitarljós á
Þór, en höfðu ekkert ljósker til að
gera vart við sig. Bar þá nú stjórn-
laust upp að landi og var ófagurt
á að líta því að brim var mikið við
sandinn og algerlega ólendandi
opnum báti. En viti menn: bátur-
inn flaut á réttum kili upp á sand-
inn, borinn þangað af briminu.
Þarna er ægisandur, Fornusandar
undir Eyjafjöllum, skammt austan
Markarfljóts, og reyndist báturinn
óbrotinn. Sumir segja að þetta hafi
verið eina smugan eftir allri sand-
lengjunni til að komast lifandi í
gegnum brimskaflana. Ungverj-
arnir vildu ekki yfirgefa bátinn
og reyndu alla nóttina að draga
hann svo hátt frá sjó að honum
væri óhætt. Það tókst. Að því loknu
sneru þeir til bæja. Næsti bær var
Fornusandar, nokkuð afskekktur
neðst á sandinum og fáförult þar
um og ekki gestkvæmt. Þangað
komast þeir yfir sandinn, tals-
verða leið, „ekki einu sinni blautir
í fæturna“, ómeiddir en nokkuð
þjakaðir. Má nærri geta hvernig
upplitið var á fólkinu þegar Ung-
verjarnir þrír bönkuðu þar upp
í morgunsárið. Þeir báðu um að
hringt yrði til Eyja og látið vita um
þá en eftir hressingu fóru þeir að
sofa, segir í blaðafregnum. Þótti nú
enn sannast að ekki verður feigum
forðað né ófeigum í hel komið.
Vísir segir að tveir Ungverjanna
séu fjölskyldumenn, og það hlýtur
því að hafa verið Laszlo gamli og
Istvan í Bjarma, en sá þriðji var „ein-
hleypur“.
Hér hafði gerst kraftaverk, „fræg-
asta brimlending sögunnar“ segir
eitt dagblaðið.
Trillan var síðar flutt af sandinum
til Þorlákshafnar og þaðan til Eyja.
Ekki fer frekari sögum af útgerð
flóttamannanna, og ekki fékk Birg-
ir á Sólheimum neitt fyrir fleyið sitt.
Síðar mun þessi trilla hafa komist
í eigu Ólafs í Laufási og hét þá
„Lubba“.
En hver var Ungverjinn á „spari-
fötunum“? Það var ekki Atila. En
þennan vetur, vertíðina 1959, kom
til Eyja ungverskur flóttamaður,
„Miska“, um tvítugt. Hann vann í
Fiskiðjunni, og bjó á Hásteinsvegi
7, í sama húsi og Horváth-fjöl-
skyldan. Hann fluttist síðar, eftir
nokkurn þvæling, til Húsavíkur
og þar býr hann enn, áttræður
ekkjumaður, Mihály Töczik, f. 1938;
heitir nú Michael Þórðarson, oftast
kallaður „Mikki Ungverji“. Þar á
hann stóra fjölskyldu. „Ég var bara
staddur þarna á bryggjunni og
þeir tengdafeðgar komu vélinni
ekki í gang. Ég stökk um borð og
gat bjargað málum. Þá spurðu þeir
mig hvort ég vildi bara ekki koma
með í róður. Ja, hví ekki? sagði ég,
en vissi ekki hvað beið mín næsta
sólarhringinn!“
Mikka leið ágætlega í Vest-
mannaeyjum þennan vetur en
fannst undarlegt hvað fjölskyldan
á Hásteinsveginum var dugleg
við að brugga. „Ég held að brugg-
salan hafi verið veruleg tekjulind
fyrir heimilið og þau safnað í sjóð“
segir Mikki og skellihær!
Slagurinn í Stakkagerði
Stakkagerði var sögufrægt hús,
stóð í miðju samnefndu túni, sem
nú er útisamkomustaður Vest-
manneyinga fyrir neðan Ráðhúsið,
með styttu Guðríðar Símonardótt-
ur (Tyrkja-Guddu) og minnismerki
um Oddgeir tónskáld. Gísli Lárus-
son, gullsmiður og útgerðarmaður,
sem á marga þekkta afkomendur
í Eyjum, byggði þetta tvílyfta og
reisulega timburhús og bjó þar til
æviloka. Síðar bjuggu þar Matt-
hildur og Sigurður Bogason bæjar-
gjaldkeri og þau og börn þeirra
kennd við húsið. Þau flytjast úr
húsinu skömmu fyrir 1960 og bær-
inn kaupir húsið og fær í hendur
Guðmundi Böðvarssyni trésmiði
til niðurrifs gegn því að hann hirði
„slátrið“, þ.e. timbrið sem til féll.
Guðmundur segir Ungverjunum
fljótlega upp húsnæðinu og ekki
er að sjá að þeim hafi verið ætluð
önnur íbúð eða bærinn talið sig
hafa frekari skyldur við þá.
Einn góðan veðurdag í ágúst
1960 birtast menn frá Guðmundi
Bö. og hefjast handa í austurhluta
hússins, því plássi sem Ungverj-
arnir notuðu ekki. Ungverjunum
líst ekki á blikuna þegar verkinu
er svo haldið áfram og þeim
engin miskunn sýnd. Þegar smið-
irnir, Guðmundur og hans menn,
koma á staðinn til að ljúka niður-
rifinu snúast þrír Ungverjanna til
varnar, ryskingar verða og hnífum
er beitt. Tveir trésmiðirnir hljóta
áverka, Guðmundur höfuðhögg,
sennilega frá Laszlo gamla, og til
annars manns leggur Istvan með
hnífi, særir hann á hendi og er farið
með hann á spítala. Zsanet, kona
Laszlos, fær þungt högg á læri svo
að gera þarf að því. Virðist sem um
síðir hafi verið samið vopnahlé,
góðir menn stilla til friðar; aðrir
segja að Ungverjarnir hafi forðað
sér þegar Þórður í Haga, starfs-
maður Guðmundar, kom á staðinn,
þungur á brún og ekki árennilegur,
með sög í annarri hendi og exi í
hinni.
Sagt er frá þessum atburðum í
blöðum undir stórum fyrirsögn-
um: Hnefahögg og hnífstunga.
Og undirfyrirsögninin er Ungverj-
arnir í Vestmannaeyjum réðust að
íslenzkum feðgum með ofbeldi.
Tæpu ári síðar eru svo sagt frá
þessum átökum í vinsælum dálki
í Alþýðublaðinu, „Hannesi á horn-
inu“, en frá öðru sjónarmiði; sam-
úðin er öll Ungverjanna megin,
skrifuð af manni (Eyvindi G. Frið-
geirssyni) sem hafði kynnst þeim
og unnið með þeim: Svívirðileg;
framkoma gagnvart flóttamönn-
um hér.
Eftir þennan slag fer Laszlo til
Reykjavíkur, leitar fyrir sér um hús-
næði og kaupir íbúð við Bergþóru-
götu þótt félítill sé. Henni héldu
þau hjónin fram að skuldadögum
ári síðar en þá flyst fjölskyldan til
Ytri-Njarðvíkur og býr í húsinu
Herðubreið.
Það varð jafnframt úr að Duzsik-
fólkið í Bjarma flyst burt haustið
1960, en þau fara þá beint á
Suðurnesin, fá þar vinnu og hús-
næði. Fjölskyldurnar báðar búa
þar þangað til þær fara af landi
brott í október 1963, þá skráð í
Ytri-Njarðvík. Þær sækja ekki um
ríkisborgararétt þegar þeim gafst
kostur á því haustið 1962.
Frá og með haustinu 1960 eru því
allir ungversku flóttamennirnir
farnir úr Eyjum, nema Stebbi sem
bjó þar æ síðan, og Imre sem þó
hverfur stuttu síðar úr Eyjum, svo
að segja sporlaust.

Heimþráin sigrar að lokum.
Heimþráin sækir æ fastara á við
vandræðin hér á landi og mót-
byrinn ýtir undir hana. Erzsebet
Duzsik yngri segir að það hafi fyrst
og fremst verið amma sín, Zsanet,
og svo mamma hennar, Erzsebet
eldri, sem hafi ráðið úrslitum um
það að farið var aftur heim til Ung-
verjalands, en menn þeirra hafi
getað hugsað sér að vera áfram
hér á landi, svo og allir aðrir í fjöl-
skyldunum, þar á meðal hún, unga
stúlkan - sem ætlaði jafnvel að fela
sig á brottfarardegi. Flóttamönn-
unum virðist hafa gengið sæmi-
lega að fóta sig á Suðurnesjum,
höfðu vinnu og húsnæði. En kon-
unum fannst kalt og þær áttu erfitt
með málið. Þær fengu að ráða.
Fjölskyldurnar voru í bréfaskipt-
um við frænd- og vinafólk sitt í
Ungverjalandi og þeim berast
fréttir um það frá Ungverjalandi að
Kadar-stjórnin hafi aðeins slakað á
klónni til að draga úr spennu og
slá á ólguna í landinu, og til að
sætta landsmenn við örlög sín.
Stjórnin kom að nokkru til móts
við kröfurnar frá 1956, gerði um-
bætur í efnahagsmálum og dró úr
afskiptum Flokksins af menningar-
lífinu. Og það sem mikilvægast var:
flóttamönnum frá 1956 var veitt
sakaruppgjöf.
Úr verður að níu Ungverjar úr
upphaflega hópnum snúa til baka,
þar af þrjú börn fædd hér á landi,
og fara með Gullfossi til Ham-
borgar í október 1963. Það hefur
aðallega verið Horváth- og Duzik-
fólkið. Adél, sem vann á Keflavíkur-
flugvelli, verður eftir enda komin
í sambúð hérlendis. Frá Hamborg
fór fólkið svo með lest til Búdapest
Stakkagerði, oft nefnt Eystra-
Stakkagerði, Kirkjuvegur 40.
Þar bjó bjó Horvát-fjölskyldan
1959-1960 er húsið var nánast
rifið ofan af þeim og slagurinn
varð milli ungverjanna og
guðmundar Böðvarssonar og
starfsmanna hans.
Þrjár kynslóðir: Laszlo Horváth (afi), tengdasonur hans, Istvan
duzsik í Bjarma (pabbi), með son sinn, Istvan yngri (Stefán). Myndin
er sennilega tekin 1959 fyrir framan Hásteinsveg 7 þar sem Laszlo
bjó. „Þetta voru duglegir en líka þrjóskir karlar“ segir Erzsbet yngri.Ketill Brandsson og Atila Horváth. Myndin er tekin austan við
Bjarma, sennilega 1958. Á bak við þá er „Pakkhús“ Helga Benedikts-
sonar og hinn vinsæli leikvöllur (fótboltavöllur) krakkanna í Mið-
bænum. Ketill var netamaður hjá Helga Ben. og reyndist ungverj-
unum í vestmannaeyjum sérstaklega hjálpsamur.
Erzsebet duzsik (eldri), með
son sinn, Laszlo, sem fæddist í
vestmannaeyjum haustið 1957.
Myndin er tekin fyrir eða um
1960 sunnan við Bjarma þar
sem fjölskyldan bjó.
Zsanet Horváth með dóttur sinni og tengdasyni, duzsik-hjónunum.
Þær mæðgur kvöldust af heimþrá og fengu því loks ráðið að fjöl-
skyldurnar báðar fluttust til ungverjalands á ný 1963, þegar tók að
rofa til í landinu.