Morgunblaðið - Sunnudagur - 16.08.2020, Síða 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16.8. 2020
S
kömmu fyrir jólin í fyrra mælti ég
mér mót við dr. Wolfgang Edelstein
í húsi hans í hverfinu Dahlem í Berl-
ín. Mig hafði lengi langað að fá
Wolfgang, sem þá var nýlega orðinn
níræður, til að rifja upp tengsl sín við Ísland
sem voru alla tíð náin, eða allt frá því að hann
kom til landsins með foreldrum sínum sem
flóttamaður á fjórða áratug síðustu aldar. Í
febrúar síðastliðnum, um það leyti sem ég var
að ganga frá viðtalinu, barst mér sú harmafregn
að Wolfgang hefði kvatt þennan heim, eftir
skammvinn veikindi. Í kjölfarið ákvað ég að
bíða með að birta viðtalið um sinn. Fyrir
skömmu lét ekkja Wolfgangs, Monika Keller,
mig vita af því að það hefði verið ósk Wolfgangs
að jarðneskar leifar hans fengju sinn hinsta
hvílustað á Íslandi nú, um miðjan ágúst. Í ljósi
þessa þótti mér við hæfi að birta þetta síðasta
viðtal sem tekið var við þennan mikla Íslandsvin
og heiðursmann í lifanda lífi. Eins og fram kem-
ur í viðtalinu tengdist Wolfgang Íslandi mjög
sterkum böndum. Hann hafði m.a. mikil áhrif á
uppbyggingu íslensks skólakerfis, þó að hlutur
hans á því sviði sé að nokkru leyti fallinn í
gleymsku. Það er sjálfsagt heldur ekki á allra
vitorði, hvernig þessi merkilegi mennta-
frömuður flutti reynslu sína frá Íslandi til
heimalands síns og nýtti hana í þágu umbóta í
menntamálum í Þýskalandi. Það er einn þeirra
mörgu þátta í lífi Wolfgangs Edelsteins sem eru
áhugaverðir fyrir okkur Íslendinga. Það er rétt
að taka fram að samtal okkar fór fram á ís-
lensku. Og þó að langur tími væri liðinn frá því
Wolfgang bjó á Íslandi hélt hann málinu furðu-
lega vel við. Það heyrðist hins vegar stöku sinn-
um að íslenskan var honum ekki lengur jafn töm
og hún var í bernsku. Til að færa hann nær les-
endum leyfi ég sérstæðu orðalagi hans víða að
standa óbreyttu, svo framarlega sem ekki er
hætta á að það valdi misskilningi. Bragarbætur
á orðfæri hans gerði ég aðeins á stöku stað, þar
sem ég taldi það nauðsynlegt, svo að merkingin
færi ekki á milli mála.
Ekki þægilegt umhverfi
Þegar ég hafði komið mér fyrir í notalegri stofu
þeirra hjóna Wolfgangs og Moniku í Dahlem
spurði ég Wolfgang fyrst, hvernig það hafi verið
fyrir lítinn snáða frá Freiburg í Svartaskógi að
koma til Íslands á því herrans ári 1938.
„Suður-Þýskaland var, þrátt fyrir landslags-
fegurð, ekki neitt þægilegt umhverfi fyrir gyð-
ing að vaxa upp og sækja þar þýskan barna-
skóla, þar sem allir kennarar eru nasistar. Og
félagarnir taka að vissu leyti þátt í þessu nas-
istavafstri sem hækkar þá og níðast á svona
gyðingi sem fær ekkert svigrúm til að haga sér
almennilega í skólanum. Haga sér almennilega
þýðir að „vera ekki hluti af okkur“. Þetta er
framandi fólk. En mér gekk nokkuð vel í Frei-
burg, borgin var ekki nasistaborg í þeim skiln-
ingi, ríkisskólarnir voru að vísu nasistaskólar,
en Freiburg var svona kaþólsk og upplýst borg,
þannig að maður slapp við ýmislegt sem maður
hefði kannski ekki sloppið við, ef maður hefði
verið í Norður-Þýskalandi.“
Þarna er ástandið sen sagt orðið mjög yf-
irþyrmandi?
„Já, vegna þess að embættismenn, sama
hvort var í Hamborg eða Freiburg, urðu að vera
nasistar og gyðingahatarar. En ég var í barna-
skóla í 3 eða 4 ár og það var alltaf einhver kenn-
ari sem var vinveittur mér og tók ekki þátt í
þessum látum, en reyndi að sefa þetta eitthvað
niður. Það var ekki mjög auðvelt að lifa í Þýska-
landi á þessum tíma, pabbi mátti ekki spila á
sellóið sitt, heldur var skikkaður til að selja sápu
á götum úti og bera út bréf á reiðhjóli. Það rætt-
ist ekkert úr þessu fyrir en hann hitti Ragnar í
Smára. Ragnar kom til Berlínar árið 1936 eða -7
og var þá að spekúlera í sinfóníunni. Hann hafði
heyrt um það að pabbi væri góður sellisti og
væri reiðubúinn að flytja úr landi. Þeir hittust
um kvöld í Berlín. Pabbi hafði þá verið í þessari
gyðingahljómsveit sem var staðsett þennan dag
í Leipzig, þannig að það var ekki langt að fara.
Þeir tóku tal saman og þeir töluðu saman í heila
átta tíma. Það fór svo vel á með þeim. Ragnar
ræður pabba heim fyrir sinfóníuna. Við erum í
Freiburg og faðir minn fer til Íslands og segist
munu finna lausn á þessu máli. Það tók heilt ár.
Og við komum með síðasta skipi frá Þýskalandi
fyrir stríð, ári á eftir föður mínum.“
Enduðu öll á -son
Hvernig gekk Íslandsferðin?
„Fyrstu minningar mínar um Íslandsferðina
eru þær að þar var fullt af fólki sem hét gyð-
inganöfnum, sem öll enduðu á -son (!) Þetta
voru allt saman gyðingar. Það var löng röð á
meðan fólk var að koma einhverju lagi á vega-
bréfin sín og þvíumlíkt, þetta var löng bið fyrir
okkur. Lögreglan gafst á endanum upp og sagði
ok og við komumst til Íslands, án þess að vera
skoðuð. Þetta var náttúrulega mikið ævintýri.
Skipsferðin var líka ævintýri fyrsta daginn, en
næsta dag var ég orðinn sjóveikur og svo var ég
sjóveikur alla leið til Vestmannaeyja. Mér varð
hlýtt til Vestmannaeyja, af því að þar losnaði ég
við sjóveikina (!). Daginn eftir var svo komið til
Reykjavíkur, þar sem pabbi tók á móti okkur á
hafnarbakkanum. Hann hafði þá fengið íbúð eða
herbergi í Tjarnargötu. „Þú býrð í Tjarnargötu
með mér“, sagði hann við mig, „en mamma þín
fær aðstoð frá þessum merkilega manni, Ragn-
ari í Smára, til að finna sér og bróður þínum
samastað. Það varð til þess að ég fékk mína
fyrstu reynslu af þessu framandi landi sem ég
hafði lesið um í Nonnabókunum úti í Þýska-
landi, með því að kynnast þessari merkilegu
borg með tjörn í miðjunni og kirkju öðrum meg-
in og stórhýsi hinum megin og garð, Hljóm-
skálagarðinn, á hægri hönd. Mér fannst þetta
stórkostlegt! Voðalega fín borg!“
Svo byrjar þú í Landakotsskóla.
„Já, ég fer í Landkotsskóla. Það lá beint við
því mamma var kaþólsk og fór og kynntist
prestum og nunnum sem hún sagði harmsögu
okkar. Allir voru mjög hjálpfúsir og sögðu henni
að láta strákinn koma í skólann. Svo fer ég í
skólann og annan daginn minn þar er bekkjar-
fundur sem snýst um mig. Þar segir systir
Henríetta við Vigdísi, sem var í sama bekk:
„Svo sú passa þennan strák. Sú kenna honum
íslensku!“ Svo var ég settur við hliðina á Vigdísi,
sem hefði náttúrulega aldrei gerst í Þýskalandi,
– maður gat ekki setið hjá stelpum! – og „gyð-
ingur að sitja hjá norrænni stelpu!“ Þessu sló
bara niður í huga minn. Vigdís var voða kurteis
og ánægjuleg og byrjaði á því strax fyrsta dag-
inn að kenna mér íslenskt ljóð – sem ég er því
miður búinn að gleyma. Og alltaf þegar mig
vantaði orð, þá var sagt við mig: „Spurðu Vig-
dísi.“ Þannig að fyrsta lífsreglan sem ég lærði á
Íslandi var að spyrja Vigdísi!“
Jákvæðar minningar úr MR
Seinna liggur svo leiðin í Menntaskólann í
Reykjavík. Hvað er þér minnisstæðast frá ár-
unum í MR? Er eitthvað sem stendur sér-
staklega upp úr?
„Kennarinn sem mér varð hugstæðastur var
Gunnar Norland frönskukennari. Hann var
ákaflega vingjarnlegur og vel sinnaður mér.
Hann var þá ungur kennari og gaf mér ráð og
var alltaf reiðubúinn að „redda“ manni, ef eitt-
hvað gerðist. Annars eru minningar mínar úr
menntaskólanum í heild jákvæðar, en að hluta
til upplifði maður líka ákveðnar aðferðir í
kennslunni sem manni líkaði ekki við. Það var
hins vegar aldrei sagt við mig eins og ég átti að
venjast í Þýskalandi: þetta er gyðingur, og mér
var alltaf tekið sem jafningja af skólafélögum
mínum. Árin mín í menntaskólanum voru slysa-
laus ár og þar myndaðist vinátta við marga
nemendur. Svo var Vigdís líka alltaf í sama
bekk, þannig að okkar göngusnið um lífið hefur
alltaf verið líkt, við höfum alltaf verið samstiga.
Seinna vorum við svo líka saman í Grenoble og í
París.“
Ísland hefur á þessum árum verið mikið frá-
brugðið því Íslandi sem við þekkjum í dag.
„Já, þetta var allt annað land. Ísland var á
þessum árum enn þá „pre-modernt“. Það var
fátt um bíla og nýbyggingar. Mína þekkingu á
Íslandi fékk ég á Reykjum í Torfalækjarhreppi í
Austur-Húnavatnssýslu. Bóndakonan á bænum
þar sem ég var eitt sumar var systir bændanna
á á Stóru-Giljá, Sigurðar og Jóhanns. Mér leið
ekkert sérstaklega vel á Reykjum. Eftir sum-
arið á Reykjum fékk ég að gista á Stóru-Giljá,
áður en ég fór með langferðabílnum til Reykja-
víkur. Þegar þeir bræður heyrðu að ég hafði
ekki verið neitt sérstaklega hrifinn af dvölinni á
Reykjum spurðu þeir, hvort ég vildi ekki bara
koma til þeirra sumarið eftir. Ég var ákaflega
hreykinn af þessu boði og fannst eins og ég
hefði verið „aðlaður“! Mér fannst eins og með
þessu boði væri ég orðinn „fullgildur“ í landinu.
Næsta sumar kom ég svo að Stóru-Giljá. Þá
mun ég hafa verið orðinn 13 ára gamall. Hjá
bændunum á Stóru-Giljá lærði ég bæði hugtök
og vinnubrögð. Meira að segja fékk ég að sitja
stutta stund á traktor, sem mér fannst vera
mikil upphefð! Ég var ákaflega hreykinn af því
hvernig Giljárbræður tóku mér. Ég upplifði það
sem var aldadraumur gyðingastráka í Þýska-
landi að það komu menn sem ekki voru gyð-
ingar (nú var ég nærri búinn að segja „hrein-
ræktaðir“) og buðu manni eitt og annað. Þetta
hjálpaði manni að komast frá neikvæðninni sem
maður var búinn að upplifa. Áður hafði maður í
Þýskalandi orðið að sætta sig við að vera ekki
jafngildur öðrum, alltaf útlagi. Ég kom til
Giljárbræðra og ég var strax jafningi, ötull
nemandi og gerðist íslenskur sveitamaður! Og
ég varð svo rammíslenskur sveitamaður að mér
fannst íslenskt sveitafólk vera besta fólk í heimi!
Ég var í sveit á Stóru-Giljá alveg þangað til að
ég var 18 ára og síðasta sumarið fékk ég að fara
í göngur á Auðkúluheiði. Að vera á góðum hesti
við Hofsjökul og smala fé og reka það niður, það
var að vera endanlega jafngildur.“
Gegndi Vigdísi
Eftir menntaskólann, 1949, ferðu svo utan til
náms í Frakklandi. Hvers vegna valdirðu
Frakkland?
„Ég held að Vigdís hafi haft mest áhrif á það,
enda var hún búin að ákveða að fara til Frakk-
lands. Það má segja að ég hafi gegnt því sem
Vigdís sagði árum saman. Hún var leiðbeinandi
minn í flestu sem varðaði mannlega hegðun og
mannlega þekkingu. Það var alltaf mjög náið
samband á milli okkar. Við bárum alltaf mjög
hlýjar tilfinningar hvort til annars.“
Þú færð ungur áhuga fyrir skólamálum.
„Ég hafði snemma tilfinningu fyrir því hvort
skóli væri réttlátur eða gagnlegur. Ég kem frá
Þýskalandi sem gyðingur með sérstakar vænt-
ingar um hvað það er að vera skilinn, að vanda-
málum manns sé sýndur skilningur. Að aðrir
finni til með manni, hafi skilning á þroska og
þróun. Landakotsskóli kom til móts við þessar
hugmyndir. Vigdís sat við hliðina á mér, þannig
að þetta var upplifun bernskunnar sem maður
gat ekki átt von á úti í Þýskalandi.“
Þegar þú hefur lokið námi ferðu að kenna við
þekktan skóla í Þýskalandi, Odenwaldschule,
sem þá var mikill tilraunaskóli, ekki satt?
„Jú, það fyrsta sem má nefna er að skólinn
var mjög lagaður að þörfum nemenda. Nem-
endur höfðu mikil áhrif á val kennsluefnis. Ég
átti upphaflega að vera þarna í eitt misseri,
vegna þess að ég var latínumaður og fenginn til
að kenna það fag vegna forfalla í hálft ár. Þetta
eina misseri varð þó að tíu árum. Ég var mikill
„tilraunasmali“ fyrir „skólabændur“, þar sem
ég nýtti reynslu mína úr háskólanum og minn-
inguna um góða hluti í Landakoti. Kennarar
áttu að vera skilningsríkir, samtalendur og ráð-
gjafar nemenda, og kennsluefni var lagað eftir
óskum nemenda. Nemendum var gerð grein
fyrir hvað væri skynsamlegt að gera. Landa-
kotsskóli var lýðræðislegur skóli sem var
stjórnað af kaþólskum klerkum. Skólinn var
framsækinn, sennilega vegna þess að kaþólska
kirkjan hafði lært og kenndi það börnunum að
taka tillit til óska þegnanna. Þarna upplifði ég
Kristínu Björnsdóttur og annan kennara sem
hét Guðrún og bjó á Hólavallagötu, sem gerði
mig algjörlega brjálaðan í íslensku, bæði málið
sjálft og sögurnar. Hún hafði þann háttinn á að
síðustu 10 mínúturnar í tímum hjá henni var
alltaf einhver Íslendingasaga.“
Áttu frábæran kveðskap
Úr því að þú minnist á tungumálið, þá má
kannski nefna að þú gefur út, ásamt Herði
Ágústssyni, Þorkatli Grímssyni og Þorvarði
Helgasyni tímaritið Vaka og kom út í 2 ár, 1953
og 1954. Þar birtast m.a. þýðing þín á broti úr
einni af „Elegíum“ skáldsins Rilke, auk þess
sem þú skrifar greinar um listir og fleira í tíma-
ritið.
„Já, þetta voru þær hugmyndir sem ég hafði
þá um framtíðarstörf mín á Íslandi. Að taka þátt
í framvindu íslenskrar menntunar og menning-
ar, á grundvelli íslenskrar ljóðagerðar og ís-
lenskrar bókmenntahefðar. Sem sagt að læra af
því sem væri þess virði að nýta úr erlendri
menningu. Íslendingar áttu frábæran kveðskap
og ég var kvæðamaður, hafði mikinn áhuga á
ljóðlist og íslenskum sögum, þannig að mér
fannst ég alveg tilvalinn til þess að miðla efni
eins og kvæðum Rilkes. Þessar óskir mínar
fengu stuðning foreldra minna og ég verð að
segja það líka að eftir að ég komst á efri ár sé ég
að nágrannar mínir á Ásvallagötunni, foreldrar
Vigdísar, áttu ákveðinn þátt í því að efla mig,
taka mig alvarlega, spyrja mig, þannig að ég
lenti í þessu jafnræðissamkomulagi sem mér
reyndist svo séríslenskt. Og ég hef alltaf sagt
þegar ég hef verið að að kenna Ísland annars
staðar, hvernig ég upplifði Ísland sem innflytj-
andi úr neðsta lagi erlends þjóðfélags, míns
þjóðfélags, og kom til lands þar sem ég var tek-
„Svo sú passa þennan strák“
Dr. Wolfgang Edelstein kom með síðasta skipi frá Þýskalandi fyrir stríð og tengdist Íslandi
mjög sterkum böndum. Hann hafði m.a. mikil áhrif á uppbyggingu íslensks skólakerfis, þó
að hlutur hans á því sviði sé að nokkru leyti fallinn í gleymsku. Wolfgang féll frá snemma á
þessu ári en skömmu áður hafði hann veitt þetta viðtal sem birtist nú í fyrsta sinn.
Arthúr Björgvin Bollason arthur@icelandair.is
„Fyrstu minningar mínar um Ís-
landsferðina eru þær að þar var
fullt af fólki sem hét gyðinganöfn-
um, sem öll enduðu á -son (!).
Þetta voru allt saman gyðingar,“
sagði dr. Wolfgang Edelstein.